super jakosc Inteligencja w wiekach średnich le goff, książki, filozofia

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
u E S
L E
G O F F
LA
C
Q
i
:,
inteligencja
w wiekach
srednich
przelo~yla Eligia Bakowska
~'PA.MIET
AJ
zeiiu:ltsiqzka
i
jelfl
~wlt1.$pt'1sc,~;t Bib~ictekl
-
r' zwród:jq
VI
telmiai
gdyz
inni na
niq
es"!k
~
i\
J'I
i'.
.
. czytelnik.
!P
,,~
I~
III
"f
. PRZEDMOWA
DO
WYDANIA
POLSKIEGO
'..
/',
"
'-
//
Ul
t
j)
I
I
I
f
.
- 1'"'"1."
I
.\
i
V
i!i
--/
Z wielka radoscia przekazuje moja ksiazeczke czytelni-
kom polskim. Jej tytul francuski,
Les lntellectuelsau Moyen
Age~
nieraz budzil zdz~i~ie. Jakze to: inteJektualisci
wsredniowieczu? W"tymokreS'lenieistnialprzeciez ani ten
wyraz, ani ci, któqch sie nim oznacza. A zatern usteps two
na rzecz mody, na rzecz popular~ego dzis slownictwa, i to
za cene anachronizmJl? T:yt}i.l-tenwszakze streszcza w so-
bie teze czy tez, jesli ktb -woli,hipoteze, jaka wysuwam na
jej stronicach. I tutaj, jakmi sie zdaje, moge liczyc na szcze-
gólne zrozumienie ze strony polskiego czytelnika, odwo-
luje sie bowiem do pojecia i do rzeczywistosci, które sa mu
dobrze znane, do terminu in teligencja, terminu, który
trudno zdefiniowac i którym nielatwo sie poslugiwac. Bo
jakkolwieknie ma watpliwosci-i na tympolegajegofunk-
cjonalnosc-ze jest on odpowiednikiem pewnej grupyspo-
lecznej, to jednak trudno okreslic jasno nature tej grupy,
'q4t~}
'I~
~ttl0
~
A
5 9,,928
i
I,
5
-
I
.
,I
'.'f
~
mnie pojawienie sie w XII wieku prawdziwych intelektu-
alistów i zoyt zasmucil mnie pózniejszy ich zmierzch, abym
nie skrzywdzil troche ich poprzedników i dZiedziców.Na
tym miejscu przepraszam za to zarówno ich, jak moich
czytelników.
a zwlaszcza podobienstwa i róznice pomiedzy nia a klasa
spoleczna. Pod ta plynnoscia terminologiczna kryje sie
zlozonosc i kruchosc oznaczanej przez ów wyraz \rzeczy-
wistosci. Inteligencja bowiem, jako wytwór okreslonych
warunków spoleczno-ekonomicznych,jest zjawiskiem efe-
merycznym, gdyz jako kategoria ludzi, którzy mysla i za-
stanawiaja sie, ma sklonnosc do przeksztalcania samowie-
dzy w samozadowolenie, co sprawia, ze zastyga ona
wsród wciaz zmieniajacegosie swiata i zamyka oczy na ro-
snacy dystans pomiedzy nia a reszta spoleczenstwa. Bar-
dziej niz inne grupy spoleczne sklonna jest przemienic sie
Wkaste. Jest, jak mawiano w sredniowieczu,rzemioslem
lub, jak mówimy dzis: grupa spoleczno-zawodowapraco-
wników intelektualnych. To znaczy pracowników
twórczych, którym jednak nie wolno zapominac, ze sa-
w sposób nierozerwalny
-
pracownikami
!:
~!
fIl
Jacques Le
Goff
'I
Warszawa, maj 1964
mense Jubilaeci Universitatis Jagellonicaesollemniter celebrati.
~
,I.
~
I,
I
i intelektualista-
\1
ta
-
z cechami
mi. Doszedlem
do wniosku,
ze kategoria
zaleznymi od epoki
-
istniala w sredniowieczu, ze oddala
cenne uslugi i godna byla zaszczYtów, które uczynily z in-
teligencji jeden z motorów historii licznych spoleczenstw,
ale ze z czasem nie umiala czy tez nie mogla tej roli utrzy-
mac. Nakreslic i w miare moznosci wyjasnic te krzywa jej
rozwoju
-
oto cd mojej ksiazki.
.
Liczy ona sobie siedem lat. Zarozumialoscia z mojej stro-
ny byloby twierdzic, ze nie czuje potrzeby poprawienia
jej. Zastanawialem sie, czy nie uczynic tego przy okazji wy-
dania polskiego przekladu. Wyrzeklem sie jednak tej spo-
sobnosci, gdyz w rezultacie wprowadzilbym jedynie drob-
ne zmiany d~ trzonu ksiazki, wyrazajacego moja teze, a mo-
ja
retractatio
1\.
objelaby
glównie
partie
poczatkowa
i kon-
cowa. Byc moze bowiem, iz bylem niesprawiedliwy
wobec
tych,
którzy
poprzedzili
moich
sredniowiecznych
intelek-
tualistów,
i wobec
tych,
którzy
po nich
przyszli.
Ale nie
miescili sie w ramach mojego tematu.
Moze zbyt uradowalo
II
li
6
I~
,L-
Iii
J
if
,
Taniec smierci, pod koniec sredniowiecza porywajacy
II
rózne "stany"
-
to znaczy rózne grupy spoleczne
- ku
nicosci, w której lubuje sie wrazliwosc schylkowej epoki,
pociaga
,i
,I
Ij
~
czesto
-
obok królów, szlachty, duchownych,
"
;/'
~ .
I
II
mieszczan, chlopów
-
i klerka, którego nie zawsze mozna
zaliczyc do 1;l1Ilichói ksiezy. Ów klerk nalezy do rodziny,
kt6ra wydal sredniowiecznyZachód: do inteligencji. Dla-
czego ta wlasnie nazwa znalazla sie w tytule ksiazki? Nie
zjawila sie tam bez uzasadnionej przyczyny. Wsród tylu
okreslen: uczeni, '1p.edrcy,kle:rkowie,mysliciele (termino-
logia swiatamysli zawszebyla troche chwiejna), ten wlasnie
wyraz oznacza srodowisko jasno zarysowane, mianowicie
srodowiskonauczycieli.Pojawia sie ono we wczesnymsred-
niowieczu, krzewi sie w miejskich szkolach wieku XII,
rozkwita od wieku XIII na uniwersytetach. Oznacza tych,
których zawodem jest myslenie i przekazywanie swojej
f
11.'1
II"
,I
!
"
IJ,
9
'l
mysli. To laczenie wlasnych rozmyslan z ich rozpowszech-
szach jego
Rajlf,
postepowal on za Wergiliuszem przez
mroczny las innymi drogami niz te, które utorowali lub
tlumnie przemierzali nasi przedstawiciele inteligencji. Ru~
tebeuf, Jan de Meung, Chaucer i Villon znajda sie tutaj'
z tego jedynie tytulu, ze pobyt w szkolachwycisnalna nich
silniejsze lub slabsze pietno.
Tak wiec zajmuje si~tutaj tylko jednym aspektem mysli
sredniowiecznej, tylko jednym z wielu typów czlowieka
nauki. Nie znaczy to, zebym nie dostrzegal istnienia lub
nie docenial waznosci innych ugrupowanumyslciwych, in-
nych mistrzów. Ale klerk wydal mi sie tak godny uwagi, tak
charakterystyczny dla historii mysli zachodnioeuropejskiej
i tak jasno okreslony socjologicznie,ze postac jego i dzie-
je przykuly moja uwage. Zreszta nieslusznie uzywam, mó-
wiac o nim, liczby pojedynczej, gdyz wystepowalon w wie-
lu odmianach, co, mam nadzieje, zdolam. w tej ksiazeczce
wykazac. Od Abelarda do Ockhama, od XlbertaWielkiego
do Jana Gersona, od Sigera z Brabantu do Bessariona, ilez
temperamentów,
,
nianiem w formie nauczania jest cecha charakterystyczna
intelektualisty. Na pewno przed epoka nam wspól~zesna
srodowisko to nie bylo nigdy tak jasno okreslone i tak swia-
dome swojej odrebnosci, jak w wieka(:h srednich. Unika-
jac terminu raczej dwuznacznego, jakim jest klerk
(clericus),
próbowalo ochrzcic si~ imieniem, które w wieku XIII
propagowal Siger z Brabantu: imieniem
philosophus,
które
jednak zmuszony bylem odrzucic, poniewaz dla nas slowo
"filozof" oznacza kogos innego. Wyraz ten jest zapozyczony
ze starozytnosci. W epoce Tomasza z Akwinu i Sigera filo-
zofem w calym tego slowa znaczeniu, Filozofem przez duze
F, jest Arystoteles. Ale w wiekach srednich' j~st on uwa-
zany za filozofa chrzescijanskiego. Jest on wyrazem ide-
alu szkól od wieku XII do XV: humanizmu chrzescijan-
skiego. AI~ w naszej swiadomosCi 1.!umanista oznacza inny
typ
uczonego,
uczonego
epoki
Renesansu:
wieków
XV i
XVI,
bedacy wlasnie
przeciwienstwem
sredniowiecznego
inteligenta.
Oznacza to, ze niniejszy szkic
-
któremu, gdybym sie
nie obawiali zbyt wielkichslów, i niewlasciwegostosowania
terminów, tak dzisiaj n.aduzywanych, dalbym podtytul:
"wstep
charakterów,
zainteresowan
róznych,
a nawet sprzecznych!
Uczonego i profesora, zawodowego mysliciela, jakim
jest intelektualista, mozna równiez okreslic przez pewne
rysy psychiki, które zalamuja sie w jego umyslowosci,przez
pewne cechy charakteru, które moga utrwalic sie, stac sie
nawykami,mania. Intelektualiscie, jako myslicielowi, gro-
zi niebezpieczenstwo,ze stanie sie suchym teoretykiem,jako
do socjologii historycznej zachodnioeuropejskiej
inteligencji"
-
pomija wielu znakomitych przedstawicieli
bogatej mysli sredniowiecznej.Zarówno mistycy zamknieci
w klasztorach, jak poeci lub kronikarze, dalecy od swiata
szkól ~i tkwiacy w innych srodowiskach
-
jezeli ukaza sie
tutaj, to tylj.{oprzelotnie, dla kontrastu. Nawet Dante, który
panuje nad mysla sredniowiecznego Zachodu, rzuci na te
kartki zaledwie cien swojej gigantycznej postaci. Bo chociaz
ksztalcil sie na uniwersytetach (mial rzekomo zawedrowac
az do Paryza, na ulice du Fouarre) i dzielo jego w koncu XIV
wieku
naukowcowi
-
ze zostanie pedantem, a jako krytykowi
-
ze bedzie burzyl i oczernial dla samej zasady. W swiecie
wspólczesnym nie brak potwarców, którzy chetnie uczy-
niliby.go kozlem ofiarnym. Tymczasem sredniowiecze,o ile
wyszydzalo skostnialych scholastyków, nie bylo az tak
niesprawiedliwe. Nie obarczalo profesorów uniwersytetu
odpowiedzialnoscia za utrate Jerozolimy ani nie winilo
przedstawicieli Sorbony o kleske pod Azincourt. Poza su-
stanie sie we Wloszech
podrecznikiem
szkolnym,
i
chociaz postac Sigera pojawia sie w dosc zagadkowych wier-
10
11
[ Pobierz całość w formacie PDF ]