symbolizm, Filologia Polska, Literatura poza kanonem - Modernizm wobec tabu

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
("SYGNALY")
-
SYMBOLIZM
1055
skiego grona wspólpracowników i nie narzucaly
jednolitego systemu przekonan. Dlatego, tworzac
wizje socjalistycznej kultury, publicysci pisma nie
byli jednomyslni, a swoje poglady precyzowali
w trakcie dyskusji i polemik, stojacych nierzadko
na wysokim intelektualnym poziomie. Dzieki te-
mu "Sygnaly" mogly przetrwac próbe czasu.
tac, ze pomimo róznic owe kierunki wspólistnieja
w symbiozie, nie wystepujac niemal nigdy w sta-
nie czystym.
Niektóre z wysunietych przez symbolizm pos-
tulatów, tak w sferzeswiatopogladowej, jak w za-
kresie chwytów poetyckich, istnialy zarówno
przed nim, jak i po nim. Jednakze dopiero
w omawianym okresie, w okresie zatem symboli-
zmu pojetego w sensie historycznoliterackim,
uczyniono z nich konsekwentny program stano-
wiacy pewna calosc, pewna strukture.
Podstawe tej struktury stanowi swoista mie-
szanka filozoficzna:jest to mianowicie idealizm
typu platonsko-plotynskiego z wyraznymi wply-
wami filozofów pózniejszych, zwlaszcza A. Scho-
penhauera i E. Hartmanna, oraz z duza domiesz-
ka filozofii indyjskiej. Idealizm ów laczyl sie nie-
kiedy z mistycyzmem, bywal tez wspierany przez
koncepcje usuniete z oficjalnych religii (gnoza, te-
ozofia, doktryna rózokrzyzowców itp.). Wedlug
glównej tezy owego idealizmu byt prawdziwy ma
charakter duchowy, jest wieczny i niezniszczalny,
byt materialny natomiast spostrzegany zmyslami
to maja, zluda, cien, zjawisko przemijajace. Lub
w innej, prezentowanej wówczas wersji: swiat ma-
terialny to rozproszone czastki prabytu, podzie-
lone przez nasze zmysly na osobne cechy: wonie,
barwy i ksztalty. Ujac wiecznosc, nieprzemijal-
nosc,jednosc owego prabytu
-
to pierwsze za-
danie symbolizmu. Zadanie drugie to uchwycenie
l'etat d'ame, nastroju, stanu duszy, która jest je-
dynie czastka powszechnej duszy absolutu.
W tym wypadku metafizyka tradycyjna ulega
niepostrzezenie laicyzacji, laczac sie - poprzez
próby drazenia podswiadomosci
-
z silnie wów-
czas rozwinietymi badaniami z zakresu psycho-
logii i psychiatrii.
Poetyckie konsekwencje ideologii symbolistów
byly wielorakie. Przede wszystkim sztuka symbo-
listyczna przyjela podsunieta przez idealistyczny
swiatopoglad strukture dwuwarstwowa, odpo-
wiednio ja zreszta - jak to pózniej zobaczy-
my - przeksztalcajac. Bardzo wazna byla tu za-
sada analogii, "demon analogii", jak to okreslil
Mallarme.
"Sztuka wielka, sztuka istotna, sztuka niesmier-
telna byla i jest zawsze symboliczna: ukrywa za
zmyslowymi analogiami pierwiastki nieskonczo-
nosci, odslania bezgraniczne, pozazmyslowe ho-
ryzonty" (Z. Przesmycki,
Maurycy Maeterlinck).
Totez w miejsce dotychczasowego wzorca opar-
tego na jednoznacznej ekspresji bezposredniej
(np. na mniej lub wiecej dokladnym opisie czy
tradycyjnej, anegdotycznej narracji) wysuwano
wzorzec inny, oparty na ekspresji posredniej: na
transpozycji, równowazniku, symbolu
- stoso-
wanym w miejsce wyrazu bezposredniego. Owa
"posredniosc" trzeba jednak nalezycie rozumiec.
OtÓZ ekspresja za pomoca symbolicznego rów-
Lit.:
"Sygnaly"
1933-1939 oprac. J. Czachowska,
1952; K. KURYLUK
"Sygnaly"
-
niezapomnianakartka
w dziejachpolskiejkllltury,
"Trybuna Literacka" 1958,nr
33; A. SWlECKt,
"Sygnaly"
(1933-1939), "Rocznik His-
torii Czasopismiennictwa Polskiego" 1968, z. 2; W.P.
SZYMANSKt
Wydajemy we Lwowie
... (o
"Sygnalach"),
[w:]
Z
dziejów czasopism literackich
w
dwudziestoleciu
miedzywojennym,
1970; K. KOZNtEWSKt,
"Wydajemy we
Lwowie...",
[w:]
Historia
co
tydzien. Szkice
o
tygodni-
kach spoleczno-kulturalnych,
1976; T. BUJNICKI,
Pismo
poszukujace"Sygnaly". Uwagi wstepne,
[w:]
Bunt zywio-
lów i logika dziejów. W kregu idei polskiej lewicy, 1984.
Tadeusz Bujnicki
SYMBOLIZM
Wsród rozmaitych -izmów, w jakie obfituje
literatura przelomu XIX i XX w., jednym
z najwazniejszych jest symbolizm. Powstal on
w latach osiemdziesiatych XIX w. we Francji
(R. Ghil, G. Kahn, J. Laforgue, S. Merill, H. de
Regnier i in.; manifest symbolizmu oglosil w 1886
r. w "Le Figaro" J. Moreas) oraz w Belgii
(M. Maeterlinck, E. Verhaeren, G. Rodenbach
i in.). Za patronów lub wspólwyznawcówuwaza-
no Ch. Baudelaire'a, P. Verlaine'a, S. MalIar-
mego, JA Rimbauda, przy czym najwiekszy
wplyw na ksztalt doktryny symbolizmu mialy ar-
tykuly oraz rozmowy osobiste na slynnych pary-
skich "wtorkach" przy rue de Rome
- MalIar-
mego. Odwolywano sie równiez m.in. do twór-
czosci E.A. Poego oraz do pism estetycznych
R. Wagnera. Symbolizm rozszerzyl sie szybko na
inne literatury europejskie (interesujaca odmiane
utworzono np. w Rosji). W Polsce, wczesnie zau-
wazony przez krytyków, m.in. przez A. Langego,
propagowany przez Z. Przesmyckiego-Miriama,
zwlaszcza w jego rozprawie o Maeterlincku,
wspólksztaltowal symbolizm literature
Mlodej
Polski.
Od parnasizmu rózni sie symbolizm przede
wszystkim - operujemy tu oczywiscie duzymi
skrótami i uproszczeniami - odejsciem od aneg-
doty i realistycznego opisU; od impresjoni-
zmu - stosunkiem do otaczajacej rzeczywistosci,
usilowaniem mianowicie ujecia tego, co wieczne
i nieprzemijajace; od dekadentyzmu - próba
stworzenia wlasnego systemu pozytywnego
w miejsce totalnej negacji, od ekspresjonizmu
wreszcie
-
sklonnoscia do stosowania wartosci
estetycznych lagodnych. Trzeba jednak pamie-
1056
SYMBOLIZM
nowaznika jest posrednia w stosunku do toku
dyskursywnego, w stosunku do opisu za pomoca
slów; tych slów, które
-
jak podkreslano
- za-
tracily bezposrednie oddzialywanie i sa tylko su-
chymi znakami. Natomiast wchodzi owa ekspre-
sja symboliczna w zakres bezposredniego
-
tak
to formulowano - myslenia za pomoca obra-
zów: sfera emocjonalna winna sie bowiem wyra-
zac bezposrednio w obrazach-symbolach, tak jak
to zachodzi w mysleniu pierwotnym, a takze -
w wizji sennej.
Szeroko rozpowszechnione jest przekonanie,
ze symbolizm zakladal koniecznosc poslugiwania
sie tropem zwanym symbolem. Przekonanie takie
niezupelnie jest sluszne. Symbolizm oznaczal cos
wiecej niz poslugiwanie sie tym, co powszechnie
bywa rozumiane przez symbol. Jest jednak spra-
wa jasna, ze uzywane wówczas okreslenia "sym-
bolizm", "sztuka symboliczna" itp. wymagaly
ustosunkowania sie do tego tropu, który tradycyj-
nie uwazany jest za jeden z podstawowych tro-
pów zwiazanych z ekspresja posrednia: do sym-
bolu. Symbol ów próbowano nagiac do potrzeb
ówczesnej literatury. Jego istote ujmuja rozmaite
ówczesne definicje,budowane zwykle na zasadzie
opozycjiwobec -->alegorii.Uwazano zatem - ma-
my tu na mysli zarówno wypowiedzipisarzy fran-
cuskich, jak i polskich tego okresu
-
ze sym-
bol, w przeciwienstwie do alegorii, ma na celu
wyrazenie tego, co "niewyrazalne".' Mówiac ina-
czej: symbol to odpowiednik takich jakosci,
które nie bedac jakosciami jasno skrystalizowa-
nymi, nie maja adekwatnych okreslen w dotych-
czasowym systemie jezykowym. Przedstawianie
w utworze literackim np. nagiej kobiety jako
alegorii piekna jest zabiegiem ornamentacyj-
nym, skoro istnieje jednoznaczne slowo: piekno.
Symbol, w przeciwienstwie do alegorii, mial
przedstawiac to, czego w inny sposób wyrazic nie
mozna. Owe jakosci "niewyrazalne" to przede
wszystkim sfera problematyki zwiazanej z ideali-
stycznym swiatopogladem, a takze - kompleks
zagadnien dostarczanych przez ówczesna psy-
chologie i psychofizjologie(nie okreslone doklad-
nie stany nastrojowe oraz nieznane, podswiado-
me poklady psychiki ludzkiej). W przeciwienstwie
do wypracowanej, konwencjonalnej i sztucznej
alegorii, niosacej czesto ladunek pedagogiczny,
symbol ówczesny mial byc zywy, zmienny, indy-
widualny, pozbawiony funkcji moralizator-
sko-pedagogicznej. I co najwazniejsze - skoro
elementy "niewyrazalne" nie maja scislego odpo-
wiednika jezykowego, odpowiednika pojeciowe-
go, zatem takze symbol, który ma zastepowac ów
brakujacy odpowiednik jezykowy, nie moze miec
charakteru jednoznacznego. Cecha symbolu jest
wieloznacznosc, a nawet nieuchwytnosc znacze-
niowa, polegajaca na wywolywaniu, na sugero-
waniu u odbiorcy odpowiedniego nastroju, od-
powiednich wzruszen (emocjonalizm stanowil
wazna ceche symbolizmu), a nie dokladnie spre-
cyzowanych pojec czy idei. W ten sposób symbol,
przestajac byc tropem o strukturze dualistycznej
(znak i znaczenie jako osobne jakosci), uzyskiwal
autonomie: to bowiem, co znaczace, i to, co zna-
czone (idea i obraz - jak wówczas mówiono),
stopilo sie tu w jedna calosc, tworzac nowa war-
tosc.
Owo zacieraniejednoznacznej wykladni wyste-
puje wyraznie w sposobie poslugiwania sie ludz-
ka postacia. Bliska nierzadko alegorycznej perso-
nifikacji (np. dusza, towarzyszaca stale podmio-
towi lirycznemu, np. smierc wzywana jako ukoi-
cielka) - próbuje sie owa postac w tym czasie
usamodzielnic, niejako oderwac od sensu alego-
rycznego, stajac sie emanacja nastrojowego pej-
zazu lub sugerujac swoja arealnoscia, swoja som-
nambuliczna pantomima sfere transcendencji.
Takze symbole tradycyjne, zblizone do alegorii,
np. sfinks i labedz, nabieraja waloru wieloznacz-
nosci, podporzadkowujac sie nadrzednej funkcji
wywolywania nastroju (np. w wierszu B. Butry-
mowicza
Biale labedzie).
Wieloznacznosc te zwie-
ksza spietrzanie symboli w poszczególnych utwo-
rach. W owych zbitkach duza role odgrywaja tra-
dycyjne, typowe dla naszego kregu kulturowego
postacie: nie tylko Chrystus i Lucyfer, lecz takze
pramatka Ewa, Salome, Ahaswer, Meduza itp.
Wazna funkcje pelnia mity, zwlaszcza mit raju
utraconego i mit eleuzyjski. W szerokim zakresie
funkcjonowaly umowne odpowiedniki symboli-
czne: dla wyznawanej filozofii idealistycznej
-
odbicia w wodzie, cienie, lustra; dla okreslenia
utraconej mozliwosci poznania - slepiec; dla
niepoznawalnej zagadki bytu
-
otchlanie i prze-
pascie; dla wyrazenia stanów psychicznych, taje-
mnic podswiadomosci - mary, potwory, glowy
topielców, sobowtóry, a takze schodzenia w glab,
w podziemia i labirynty; dla tematyki zwiazanej
z procesem twórczym, kreowaniem dziela literac-
kiego nasuwala sie analogia z kreacja swiata
przez Boga-Stwórce. Wszystkie te symbole nie
daja sie wytlumaczyc w sposób zupelnie jedno-
znaczny, niejednokrotnie wymagaja wysilku przy
rozszyfrowywaniu, najczesciej z trudem jedynie
daja sie wylaczyc z calosci, jaka tworzy utwór.
Powyzsze sposoby stosowania zasady analogii
znane byly literaturze juz wczesniej; nowosc pole-
gala tu na nadaniu odpowiednikom symbolicz-
nym wieloznacznosci i nasyceniu ich aura emoc-
jonalna. Chwytem natomiast zupelnie nowym,
takim jednoczesnie, który najskuteczniej sugero-
wal odbiorcy jakis nastrój, byl swoisty "montaz
asocjacyjny". Polegal on na zestawieniu obok sie-
bie luznych asocjacji, polaczonych jedynie wspól-
nym podlozem emocjonalnym. Wzorem byly
utwory Maeterlincka z tomu
Serres chaudes(Cie-
plarnie, 1889):
SYMBOLIZM
1057
Mysli glodnej królewny,
Nuda zeglarza w pustyni,
Muzyka instrumentów miedzianych
pod oknami nieuleczalnych.
dia srebrnolica, przepachnaca piesn). W sposób
nieoczekiwany, poniewaz normalnie owo pojecie
bywa laczone z innym rodzajem doznan zmyslo-
wych, np. piesn - z wrazeniami sluchowymi. Nie
tylko jednak epitety. Zdarzaja sie cale utwory o-
parte na doktrynie powinowactw, na poszerzonej
synestezji, np. wiersz W. Koraba Brzozowskiego
Powinowactwocieni
i
kwiatów
o
zmierzchu (1899),
gd~e poszczególne wyrazy lacza sie z soba cza-
sem ze wzgledów semantycznych, czasem
-
ze
wzgledów eufonicznych. Rozbijajac powierzcho-
wne wiezy logicznego wynikania wprowadza sie
za pomoca synestezji relacje glebsza, oparta
na wierze w jednosc bytu. Jest to równoczes-
nie chwyt, który - laczac poszczególne dozna-
nia - pomaga oddzialywac poprzez wszystkie
zmysly na caly system nerwowy odbiorcy, wpro-
wadzajac go w odpowiedni nastrój. W ten sposób
doktryna powszechnych powinowactw polaczo-
nych z synestezja wiaze sie z kolei z sugestia.
Sugestia byla bardzo waznym elementem sym~
bolizmu, co najmniej tak waznym jak symbol.
Ceniona jako sposób terapii w ówczesnejpsycho-
patologii (hipnoza), w coraz wiekszym stopniu
nabierajaca znaczenia w naukach spolecznych
(sposób
oddzialywania na masy ludzkie),
przyjeta
zostala równiez przez ówczesna literature. To
wlasnie dopiero sugestia w polaczeniu z teoria
symbolu tlumaczy, na czym polegala owa ekspre-
sja posrednia, której sie tak domagano: chodzilo
nie o opis, nie o narracje bezposrednia, nie o ro-
dzaj traktatu fIlozofIcznego,ale jedynie o sugero-
wanie, o poddanie jakiegos kierunku myslom,
o narzucenie jakiegos stanu uczuciowego. We-
dlug znanej formuly Mallarmego (z odpowiedzi
na ankiete J. Hureta): "Nazywac przedmiot to
zatracac trzy czwarte rozkoszy, jakiej dostarcza
utwór poetycki; rozkoszy, która tworzy szczescie
stopniowego domyslania sie; sugerowac
-
oto
ideal". Zasada sugestii nie byla jednak na ogól
realizowana wedlug wskazan Mallarmego, który
radzil kondensacje, elipse, pozostawianie pola do
domyslu, do odgadywania. Zwyciezyla,zwlaszcza
w poezji polskiej, choc nie tylko, wersja emoc-
jonalna, prowadzaca nierzadko do wieloslowia,
do powielania elementów symboliczno-obrazo-
wych o zblizonym do siebie polu znaczeniowym,
do mnozenia synonimicznych przymiotników itp.
Wedlug tej wersji odbiorca mial sie poddac dzia-
laniu utworu tak, jak sie poddaje hipnozie, magii
rytualnej, muzyce.
Muzyka, postawiona u szczytu hierarchii sztuk
przez Schopenhauera, byla w tym czasie w ogóle
wzorem dla literatury, a zwlaszcza dla poezji.
Ceniono ja glównie jako rewelatorke jakos-
ci metafIzycznych (ten aspekt podkreslal juz
Schopenhauer, dla którego muzyka byla odbi-
ciem samej woli bez posrednictwa idei, a takze
n\l. Wagner); ceniono ja równiez
-
co bardzo
Takim próbom ekwiwalentyzowania nastro-
jów, "stanów duszy", jak wówczas mówiono, to-
warzyszyljeszcze jeden zabieg: tworzenie miano-
wicie pejzazy wewnetrznych. Owe krajobrazy
majace na celu bardzo istotna dla tej epoki funk-
cje przedstawiania, zasugerowania wnetrza psy-
chicznego bywaja rozmaite: poczynajac od kon-
strukcji porównawczej, a wiec od opisu jakiegos
pejzazu, i wyjasnienia, ze chodzi tu o dusze, az po
skomplikowane sploty metaforyczne laczace ele-
menty krajobrazu z pojeciami abstrakcyjnymi
("Na polach mojej mysli dluga byla susza" -
W. Rolicz-Lieder). Dodajmy, ze poslugiwanie sie
metafora w miejsce porównania bylo przez sym-
bolizm szczególnie zalecane.
Wspomniana juz zasade analogii wspierala sta-
ra mistyczna koncepcja powszechnych powino-
wactw, oparta na doktrynie Swedenborga. Znana
juz np. Slowackiemu, rozpowszechniona zostala
przez Baudelaire'a, glównie dzieki jego sonetowi
Correspondances.
Wedlug
doktryny
powszech-
nych powinowactw to, co zewnetrzne i widzialne,
ma wewnetrzna i duchowa przyczyne, swiat laczy
sie z niebem, mikrokosmos z makrokosmosem;
wszystko sobie wzajemnie odpowiada, wszystko
jest
-
jak pisal Baudelaire
-
,,znaczace, wzajem-
ne, odwracalne, odpowiadajace sobie". Mistycz-
nie
ujeta
koncepcja powszechnych powinowactw
i analogii (dochodzi tu hinduska idea jednosci
i teorie okultystów, np. E. Uvi, autora utworu
Les Correspondances)
zostala w tej epoce wsparta
przez wyniki badan psychofIzjologów dotycza-
cych synestezji,czyli tzw. barwnego slyszenia(au-
dition coloree). Synestezjerozszerzono w literatu-
rze na inne doznania zmyslowe,na relacje miedzy
percepcja zmyslowa a stanami uczuciowo-nastro-
jowymi. R. Ghil, opierajac sie na znanym sonecie
Rimbauda
Samogloski,
stworzyl cala teorie in-
strumentacji werbalnej
(Traite du verbe).
Wedlug
tej teorii poszczególnym gloskom odpowiadaja
instrumenty, a tym z kolei
-
pewne stany emo-
cjonalne. Byly takze próby innego rodzaju: wy-
stawiono mianowiciew Paryzu
Piesn nad piesnia-
mi wedlug orkiestracji slownej Ghila i sonetu Rim-
bauda (odpowiednie w kolorze dekoracje, rozpy-
lany zapach, muzyka). Synestezja, nazywana
w polskich opracowaniach równiez transpozycja
wrazen, wystepowala w literaturze przede wszyst-
kim w formie.epitetu. Synestezyjneepitety, chara-
kterystyczne dla tej epoki, choc znane juz Slowa-
ckiemu, polegaja na tym, ze przymiotnik zwiazany
z jakims doznaniem zmyslowym zostaje tu pola-
czony w sposób nieoczekiwanyz pojeciem abstra-
kc.TIn'jm(wonna tCtsknota,czerwone mysli, melo-
~- -
sa..-i
Jot. pol xx w.
1058
SYMBOLIZM
wazne
-
jako bezposrednia,obchodzacasie bez
pomocy zuzytych slów, wyrazicielkestanów emo-
cjonalnych. Proces zblizania literatury do muzyki
przebiegal w rózny sposób: od przyjmowania
muzycznej terminologii, poprzez opisy koncer-
tów, inkrustacje utworu literackiego piesniami
(np. ludowymi), az do odpowiedniego ksztalto-
wania dzwiekowej tkanki utworu (wewnetrzne
rymy, chwyty z zakresu instrumentacji gloskowej,
specjalna rola leitmotivu, wiersza wolnego, zryt-
mizowanej prozy poetyckiej).
Najbardziej jednak wazkie zbieznosci z muzy-
ka zachodzily w rozumieniu slowa. Nastapila
mianowicie zmiana funkcji slowa: z informacyjnej
na ewokacyjno-nastrojowa. Nie byla wazna jasna
i ogólnie zrozumiala zawartosc semantyczna slo-
wa. To wlasnie muzyka pokazywala droge ku
swoistej asemantycznosci, ku migotliwosci zna-
czeniowej, "ku tysiacom znaczen tajemniczych,
ukrytych, niepodobnych do wyslowienia" (Prze-
smycki). W praktyce próbowano glównie wyko-
rzystac rózne mozliwosci tkwiace w slowie. Nie-
których poetów pociagnela magia etymologicz-
na: odszukuja zapomniane odcienie wyrazów,
tworza wyrazy nowe opierajac sie na starych
rdzeniach itp. Owe neologizmy wprowadzaja lek-
ki nalot niezrozumialosci, wymagaja raczej do-
myslania sie ni~ dokladnego rozumienia. Slowo
bywa cenione dzieki swoimwartosciom immanen-
tnym: ze wzgledu np. na interesujacy uklad sa-
moglosek i spólglosek, rzadkosc brzmienia itp.
Tak rozumiane slowo wspólksztaltuje jezyk poe-
tycki ("esencjalny"), swiadomie rózny od jezyka
codzienno-komunikatywnego ("bezposredniego";
rozróznienie to przeprowadzil Mallarme). W ten
sposób starano sie przelamac podstawowy dla
ówczesnej poezji problem polegajacy na tym, ze
poezja nie ma wlasnego matenalu twórczego.Ten,
którego uzywa, to jezyk, który sluzy do rozmowy,
do redagowania dzienników itp. Nawet litery alfa-
betu, za pomoca których poezja jest utrwalona,
nie sa jej wylaczna wlasnoscia,inaczej np. niz nuty
uzywane do zapisu muzycznego (Mallarme).
Nie wszystkie poetyckie realizacje symbolizmu
przez Mloda Polske wydaja sie dzisiaj w jedna-
kowym stopniu interesujace. Wiele jest utworów
dlugich i rozwleklych,zbyt dokladnie stosujacych
zasade sugestii; nuza wielokrotnie powtarzane
odpowiedniki symboliczne. Co wiecej - z per-
spektywy czasu mozna stwierdzic, ze nie zawsze
udawalo sie poetom uniknac tradycyjnej alegorii
czy odautorskiego komentarza. Sa jednak i takie
utwory, które prowadza bezposrednio do poezji
nowszej. Zwlaszcza u poetów, którzy blizej ze-
tkneli sie z poezja francuska; u braci Brzozows-
kich, L. Staffa, W. Rolicza-Liedera, B. Ostro-
wskiej, u T. Micinskiego (choc w tym wypadku
trzeba równiez o ekspresjonizmie pamietac).
W takich utworach nastepuje: zmniejszenie ele-
mentu anegdotycznej narracji i mimetycznego
opisu; ekwiwalentyzacja; rozbudowanie i zauto-
nomizowanie warstwy znaku; zerwanie z zasada
ciaglosci wzmocnione
-
zwlaszcza u Micinskie-
go - przez zastosowanie techniki onirycznej;
niezwyklosc skojarzen; wreszciezastapienie praw
logiki obowiazujacej w swiecie rzeczywistym ta-
kimi prawami, które ustanawia artysta dla stwo-
rzonego. przez siebie swiata.
Mistrzem w kontynuowaniu tego typu liryki
okazal sie B. Lesmian, choc jego symbolizm rózni
sie od symbolizmu mlodopolskiego podstawa fi-
lozoficzna: w miejsce niezmiennego idealnego by-
tu rzadzi tu bergsonowska czynna intuicja umiej-
scowiona w srodku zmiennej ruchomosci; na
miejsce czolowe wysuwa sie problem bytu i nie-
bytu. Sa tez inne róznice, np. stosunek do rytmu
czy upodobanie w narracji fabularnej typu bal-
ladowego. Dzialalnosc poetycka Lesmiana, roz-
poczeta w okresie Mlodej Polski, towarzyszyla
takze poezji symbolistycznej dwudziestolecia
miedzywojennego(nurt ten nazywano pózniej neo-
symbolizmem). Pomimo odmiennej podstawy
filozoficznejzbliza sie do symbolizmu twórczosc
M. Jastruna: poprzez swiadomosc "wielkiej jed-
nosci istnienia", potracanie o "sciane wiecznosci",
o niewyrazalnosc, o tajemny swiat rzeczy, po-
przez brak zaufania do swiata ogladanego zmys-
lami, ustosunkowanie do siebie pojec wiecznosci
i czasu, snu i niebytu, a takze, miedzy innymi,
poprzez smialosc skojarzen nierzadko typu syne-
stezyjnego. Równiez u innych poetów dwudzies-
tolecia mozna sie dopatrzyc kontynuacji symbo-
lizmu, np. u 1. Lieberta, J. Czechowicza czy u za-
garystów (bez doswiadczenia symbolizmu zapew-
ne inaczej wygladalaby poezja Cz. Milosza).
W szczególny sposób nawiazuje do symbolizmu
Awangarda Krakowska: odrzuca mianowicie me-
tafizyke, przyjmujac natomiast koncepcje jezyka
poetyckiego i koncepcje poezji "integralnej".
1. Przybos wyraznie sie na symbolistów powoly-
wal. Jednakze - na symbolistów francuskich; pi-
sarze dwudziestolecia miedzywojennego nie
uznawali bowiem Mlodej Polski. Odbierali ja
w sposób jednostronny, widzac wylaczniejej nad-
mierny emocjonalizm, egotyzm, stereotypy obra-
zowe, nie uznajac jej postulatów odkrywania
"glebi". Nie pamietali, ze to wlasnie wtedy
uksztaltowano ideal poezji, który przetrwal do
naszych czasów; ze to wlasnie poezja Mlodej Pol-
ski pod wplywem symbolizmuksztaltowala nowe-
go odbiorce. Przyzwyczajala go mianowicie, ze
utwór liryczny trzeba percypowac inaczej anizeli
przekaz zawierajacypewien zasób ogólnie znanych
informacji;ze nie jest sprawa najwazniejsza"rozu-
mienie" utworu poetyckiego,ze mozna sie podda-
wac jego sile radiacyjnej.I dalej, ze nalezywyszuki-
wac w poezji zawarte w niej sygnaly,rozwijacnie-
dopowiedzenia,tworzyc wariacjeinterpretacyjnena
SYMBOLIZM
1059
tematy zaledwie zaznaczone,jednym slowem:tra-
ktowac poezje przede wszystkim jako wieloraki
stymulant, jako wielka mozliwosc.
Teona symbolizmu koncentrowala sie glównie
wokól poezji. Powiesc, odrzucona przez niektó-
rych pisarzy jako gatunek nizszy (Mallarme),
przez innych postulowana byla w ksztalcie odbie-
gajacym od kanonu realistycznego, przy czymja-
ko jeden z mozliwych chwytów podawano styli-
zacje basniowo-mitologiczna, otaczanie sie boha-
tera wizjami i tworami halucynacyjnymi (J. Mo-
reas w manifescie symbolizmu). Przede wszyst-
kim jednak usilowano nobilitowac ten gatunek
zblizajac go do kreowanej wedlug zasad symboli-
zmu poezji. W tym kierunku mialy oddzialywac:
redukcja interesujacej fabuly, przeniesienie wy-
darzen do wnetrza psychicznego,poglebienie filo-
zoficzne (Przesmycki), uniwersalizacja przedsta-
wianych faktów, chwytanie momentów. syntezy
(Przesmycki, I. Matuszewski) itp. W praktyce
mozna widziec elementy symbolizmu w liryzacji
powiesci, w inkrustowaniu jej etiudami liryczny-
mi, wiekszym nasyceniu metaforami, w rytmizacji
(S. Zeromski), w poslugiwaniu sie basnia (W. Or-
kan), symbolika i mitem (W. Berent, Zeromski,
a nawet W.S. Reymont), wizjami (S. Przybyszew-
ski), w wyeksponowaniu warstwy stylistyczno-je-
zykowej (Berent), wreszcie
-
wersja nabardziej
odwazna - w próbie konstruowania calej powie-
sci wedlug zasad stosowanych przez liryke (Micin-
ski). Tendencje do nobilitacji prozy poprzez zbli-
zeniejej do poezji znalazly wyraz zwlaszcza w ba-
rdzo licznych prozach poetyckich (Kasprowicz,
Przybyszewski, Micinski, Zeromski).
Podstawy dramatu symbolistycznego stworzyl,
eliminujac maksymalnie elementy realizmu, Mae-
terlinck. Jego dramat jest statyczny, redukujacy,
a czasem wrecz eliminujacy progresje zdarzenio-
wa, nastawiony na wywolywanie u odbiorcy me-
tafizycznego leku m.in. przez wskazówki o nie-
zwyklym zachowaniu sie przyrody, przez prze-
czucie nieszczescia, którego doznaje najbardziej
wrazliwa postac dramatu. Lek ów laczy sie z nie-
wytlumaczalna zagadka bytu, w którym pewna
jest tylko
-
zblizajaca sie do biernego, bezbron-
nego czlowieka - smierc
(Slepcy, Intruz, ffile-
trze).
Sredniowieczna scenena niektórych drama-
tów Maeterlincka
(Królewna Malena, Monna
Vanna
i in.) nie jest wynikiem ich powiazan z his-
toria: dziejac sie zawsze i wszedzie,stanowia owe
dramaty odsylacze do niezbadanego, stykajacego
sie ze sfera transcendencji "mare tenebrarum" lu-
dzkiej psychiki.
Dramat symbolistyczny (tworzyli go takze
m.in. H. von Hofmannsthal, w pózniejszym okre-
sie swojej twórczosci H. Ibsen, G. Hauptmann,
P. Claudel i in.) zostal wprowadzony do polskiej
literatury poczatkowo jako nasladownictwo Mae-
terlincka
(Sfinks,
1893,i
mzja,
1896,K. Tetma-
jera), szybko jednak powstaly próby bardziej ory-
ginalne np. L. Staffa
Skarb
(1904),
Godiwa (1906),
J. Zulawskiego
Eros
i
Psyche
(1904),
Ijola (1905),
Gród slonca
(1911), E. Leszczynskiego
Jolanta
(1904) i inne. Utwory te stanowily przeciwwage
dla jednoczesnie rozwijajacego sie dran;latu reali-
styczno-naturalistycznego. Analiza ustepuje tu
miejsca syntezie; werystyczne odbicie zycia -
próbom ujecia ogólnych praw rzadzacych czlo-
wiekiem i swiatem, poetyka szczególu i doslow-
nosci - poetyce nastroju i "drugiego dna": uogól-
niajacej metaforze,symbolow~ mitowi. Nierzadko
jednak nastepuje zblizenie do alegoni, a niechec
do realizmu powoduje popadanie w patos, z któ-
rym wspóldzialaja zarówno kunsztowny, wypra-
cowany, pelen poetyzmów jezyk, jak i
- podkres-
lany w didaskaliach - hieratyczno-teatralny gest
Wlasna, naprawde oryginalna wersje dramatu
symbolistycznego stworzyl S. Wyspianski, wyko-
rzystujac z ogromnym talentem podstawowe
chwyty techniki symbolistycznej i laczac je z wy-
czuciem konkretu (jest to cecha najwybitniej-
szych symbolistów, np. Lesmiana). Symbolizm
Wyspianskiego polega nie tylko na spietrzaniu
poszczególnych symboli: rogu, chochola, dzwo-
nów, mlota, pochodni, krzyza, krwi, ognia itp.,
z których czesc jest przedmiotem nieustajacych
interpretacji; nie tylko na wlaczaniu mitu jako
elementu struktury utworu. O symbolizmie tym
decyduje dopiero polaczenie symboliki i mitu
z przeplywem wizji obrazowych. To "myslenie za
pomoca obrazów" zostalo zrealizowane dzieki
nieslychanie plastycznej wyobrazni; takiej wyob-
razni, która kojarzy m.in. - realizujac bardzo
szeroko pojeta zasade synestezji
-
dalekie od
siebie elementy czasowo-przestrzenne. Owe wizje
obrazowe wspóldzialaja w tworzeniu sugestii,
która nb. w teatrze - jak pisal np. O. Ortwin -
przechodzi w rodzaj zbiorowej hipnozy. Wywoly-
waniu sugestii sluzy u Wyspianskiego przede
wszystkim muzyka, która w pewnych utworach
(Warszawianka,
1898;
Wesele,
1901) stanowi in-
tegralna czesc dramatu. Muzyka organizuje war-
stwe slowna, narzucajac rytm, tak wyrazny np.
w
Weselu.
Jezyk dramatów Wyspianskiegojest na
ogól
-
zgodnie z doktryna symbolizmu
-
malo
precyzyjny w sensie zawartosci semantycznej,
umiejetnie za to wspóltworzy muzyczno-na-
strojowa aure. Migotliwe znaczeniowo "prawdy"
Wyspianskiego, umykajace jednoznacznej inter-
pretacji, dzialaja dzieki technice sugestii, skiero-
wanej zwlaszcza na rozbudzenie emocji, o wiele
intensywniej niz latwo dajace sie wyodrebnic
z dziela "prawdy" przekazywane w sposób dys-
kursywny; maja bowiem sile rozbudzania wielo-
rakich uczuc i mysli zarówno ze sfery zagadnien
egzystencjalnych, jak i - w tym tkwi jedna
z przyczyn oryginalnosci i ciaglej aktualnosci te-
go autora - ze sfery uczuc narodowych.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]