ulana, Romantyzm

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

JÓZEF IGNACY KRASZEWSKI                                       ULANA

1.        Rzut oka na położenie chłopa na ziemiach polskich w pierwszej połowie XIX wieku.

·          Niejednolicie kształtowała się dola chłopa polskiego na ziemiach dawnej Rzeczpospoltej około połowy XIX wieku. W zaborze pruskim, chłopi posiadający większe gospodarstwa w 1823 roku zostali uwłaszczeni. Natomiast w małych gospodarstwach obowiązywała nadal pańszczyzna. W wyniku opózniania spłaty odszkodowań, stosunki międzi wsią a dworem ulegały pogorszeniu. Jeszcze bardziej zacofany ustrój i antagonistyczne stosunki panowały na ziemiach Śląska. Przeważały tam wielkie majątki dworskie, a wolni chłopi stanowili nieliczną grupę.

·          W Galicji dopiero w 1848 roku rząd ogłosił zniesienie robót i świadczeń poddańczych oraz uwłaszczenie za odszkodowaniem, którego ciężar przerzucił na barki chłopskie pod postacią podatku. Taka sytuacja jednak nie poprawiła położenia chłopa w społeczeństwie. Powstało bowiem mnóstwo karłowatych gospodarstw wiejskich, z których przeciętny chłop nie mógł wyżyć.

·          W Królestwie Kongresowym istniały ciągle stosuki feudalne. Wprawdzie w 1807 roku miał już chłop wolność osobistą, ale nie posiadał ziemi na własność. Pracował na działce przydzielonej mu przez dwór, ale dziedzic mógł go w każdej chwili usunąć, a rolę wcielić do obszaru dworskiego. Chłop pozostawał wtedy bez środków do życia. Toteż pod wpływem rewolucyjnych haseł płynących z emigracji (Manifest Towarzystwa Demokratycznego żądający usamowolnienia chłopa, odezwa Gromady Grudziądz, agitacja Stowarzyszenia Ludu Polskiego) w związku z ówczesną kwestią agrarną pojawiają się wśród chłopstwa ruchy, które skłoniły cara Mikołaja I do wydania w 1846 r. ukazu łagodzącego pozornie wyzysk chłopa w Królestwie Kongresowym. 

·          Jeszcze gorzej przedstawia się dola chłopa na ziemiach litewskich, białoruskich i ukraińskich włączonych wprost do imperium rosyjskiego, na których właśnie rozgrywa się akcja powieści ludowych Kraszewskiego. Panuje tu nie tylko pańszczyzna, ale i poddaństwo, a głółwną formą gospodarki jest folwark pańszczyżniany. Chłop jest przykuty do ziemi, nie może przekraczać granic wioski, nie wolno mu decydowć o losach członków rodziny, np. o ich kształceniu. Żenić może się tylko w obrębie majatku dziedzica, a jeżeli jego narzeczona jest poddaną innego pana, musi ją wykupić za specjalną opłatą, tzw. kunicą. Gnębią go prace, które wykonuje bez wynagrodzienia, a ponadto róznego rodzaju daniny. Do służby wojskowej trwającej 25 lat obowiązany jest ten mieszkaniec wsi, którego wyznaczydziedzic według własnego uznania. Pod wpływem wzmagających się ruchów wprowadza się od 1848 roku tzw. inwentarze, które szczegółowo określaja stosunki i obowiązki pańszczyżniane (np. zasadniczą ilość dni pańszczyzny). Dziedzice jednak z zasady nadużywali władzy, domagali się coraz to nowych usług (noszenia listów itp.) dlatego chłop nie przestawał być uzależnionym od pana.   

Docierają tu jednak, nowe prądy rewolucyjne, głoszące postępowe hasła społeczne. Pod ich wpływem nieliczne jednostki zacznynają dążyć do bardziej nowoczesnej gospodarki polegającej na przejściu od pańszczyzny do systemu najemnego, ale większość społeczeństwa i rząd pozostają wobec tej sprawy zupełnie obojętne.  Całkowite zniesienie pańszczyzny nastapiło na tych ziemiach w 1861 roku. Nie przyniosło ono jednak poprawy doli chłopa, gdyż pozostawiało wiele spraw niezałatwionych i nadal spornych np. serwituty – prawo chłopów do korzystania z łąk dworskich, zbierania chrustu lub jagód w pańskim lesie.

2.        Literacka i społeczna działalność Kraszewskiego ze szczególnym uwzględnieniem kwestii chłopskiej.

·          Młodość i studia. Autor urodził się 28 lipca 1812 roku w Warszawie. Lata młodości spędził w domu dziadków Malskich, gdzie uczył się prywatnie. W 1822 r. rozpoczął czteroletni okres nauki w szkole wydziaowej w Białej Podlaskiej. Rok 1826 spędził w wojewódzkiej szkole w Lublinie, potem oddano go do gimnazjum w Świsłoczy. Pod wpływem tamtejszego nauczyciela – Alfonsa Walickiego zainteresował się literaturą. Uczęszczał do uniwersytetu w Wilnie na wydział wymowy  i sztuk wyzwolonych, gdzie studiował pod okiem prof. Leona Borowskiego, który kształcił się wcześniej u Mickiewicza. Tu zaczyna pisać pierwsze powieści drukowane w wileńskim Noworoczniku Litewskim. Gdy wybucha powstanie listopadowe tworzy wraz z kolegami stowarzyszenie patryiotyczne i zamierza wziąć czynny udział w walce o wolność. Aresztowany i skazany na oddanie do wojska rosyjskiego, zostaje ułaskawiony i wypuszczony na wolność po prawie 1,5 rocznym więzieniu.

·          Działalność w kraju. Pomimo oporów ojca, który chce, aby Kraszewski został właścicielem ziemskim, poświęca się zawodowi literackiemu. Brak dochodów z tego zajęcia zmusza go jednak do pracy w gospodarstwie. W 1837 żeni się z Zofią Woroniczówną, kupuje wieś Gródek  i tam zamieszkuje. W swojej wsi znosi danin od chłopów, stosuje ustawę ds. inwentarza. Dbał o swoich poddanych, a gdy cholera nawiedziła wioskę , pozostał w ciężkich chwilach z chłopami, aby móc udzielić im pomocy. W 1848 roku sprzedaje Gródek, a kupuje sąsiedni Hubin.

W ciągu tych lat umieszcza swe artykuły i utwory w konserwatywnym Tygodniku Petersburskim, którego głównym współpracownikiem był Henryk Rzewuski. Redaguje także wileńskie czasopismo Athenaeum przyczyniając się do rozbudzienia ruchu umysłowego na Litwie. We Wspomnieniach Wołynia, Polesia i Litwy maluje wyraziście nidolę chłopa uginającego się pod ciężarem danin, pańszczyzny i czynszu. Tworzy również liczne powieści historyczne, społeczne i obyczajowe. Tematem powieści społecznych jest krytyka panów i szlachty – Latarnia czarnoksięska, Pan i szewc, Złote jabłko, Ostatni z Siekierzyńskich, Ulana, Historia Sawki, Budnik.

Przenosi się do Żytomierza, gdzie zajmuje się praca społeczną. Zostaje wybrany kuratorem szkół, które wizytuje, przeprowadza w nich egzaminy, a potem mianowany jest rektorem teatru żytomierskiego. Dba jednak ciągle o sprawę chłopską. Przygotwuje memoriał dla komitetu obywatelskiego mającego opracować projekty reformy wsi. Proponuje uwolnić chłopów od pańszczyzny i ułatwić im nabywanie ziemi na własność. Podkreśla obowiązek kształcenia i umoralniania ludu wiejskiego. Aby lepiej przemówić do dziedziców wystawia w swoim teatrze komedię na temat stosunku dworu do wsi pt. Stare dzieje oraz pisze powieść Historia koła w płocie.                                                                              Jednak ani w powieściach chłopskich, ani w występach nigdy nie ukazał klasowego antagonizmu między chłopem i panem, mogącego doprowadzić w przyszłości do decydującego starcia. Przyczyn tego należy szukać w pochodzeniu klasowym pisarza, który pragnie ugodowo rozwikłać istniejący konflikt społeczny.

Pisarz postanawia opuścić Żytomierz i udaje się do Warszawy, gzdie zaproponowano mu obięcie redakcji Gazety Codziennej. Gazeta ta walczyła o podniesienie dobrobytu Królestwa Kongresowego oraz sprawę uznania Żydów za obywateli.

W 1861 roku w Paryżu Kraszewski bezimiennie wydaje broszurę Sprawa polska w roku 1861, w której przeciwstawia się projektowi powstania uważając go za nierealny, domaga się całkowitego uwłaszczenia chłopów. W 1862 roku margrabia Wielopolski nakazuje mu opuścić Warszawę, nie akceptuje jego pomysłów. Kraszewski wyjeżdża z kraju, aby nigdy już nie powrócić na stałe na ziemie polskie.

·          Działalność za granicą. Udaje się do Drezna, zostaje tam skarbnikiem komitetu niosącego pomoc uchodźcom z Kongresówki. Pisze powieści o czasach poprzedzających powstanie styczniowe i o samym powstaniu, ale pod pseudonimem Bohdana Bolesławity: Dziecię Starego Miasta. Zakłada włsną drukranię i wydaje w niej pisma poświęcone kulturze polskiej. Ciągle jednak utrzymuje kontakt z ojczyzną. Pisze powieść Żyd, w której przedstawia zagadnienia asymilacji Żydów w okresie przedpowstaniowym. Pojawia się również Stara baśń (obejmująca dzieje Polski od czasów przedhistorycznych), Saskie ostatki. W ciągu 10 lat powstaje 90 powieści! Jako leciwy staruszek zostaje niespodzianie aresztowany w Berlinie przez władze niemieckie pod zarzytem zdrady stanu. Powodem oskarżenia był fakt, że Kraszewski przez kilka lat przesyłał do czasopism francuskich korespondencje o wojskowości niemieckiej. Nie udowodniono mu winy, ale pomimo tego został skazanu na 3,5 lat więzienia. Autor jednak nie przestawał tworzyć. Po 2 latach pogorszył się jgo stan zdrowia i tymczasowo został zwolniony z więzienia. Wyjechał do Włoch (przeżył trzęsienie ziemi), a następnie do Genewy, gdzie zmarł 19.03.1887 roku. Jego zwłoki złożono w Krakowie na Skałce.

·          Znaczenie działalności Kraszewskiego. Twórczość i działalność Kraszewskiego trwała 50 lat. Odznaczał się niepospolitą wszechstronnością zainteresowań. Pisał powieści współczesne o charakterze społecznym, obyczajowym, stworzył olbrzymią ilość powieści historycznych ( z różnych epok), był autorem dramatów i komedii, pisał prace naukowe i publicystyczne (Polska w czasie trzech rozbiorów, Studia literackie, Nowe studia literackie), wydawał teksty i źródła historyczne (Bibliotekę pamiętników i podróży po dawnej Polsce). Obok dzieł literackich prowadził pracę społeczną i obywatelską. Piętnował wady społeczne, wskazywał na krzywdę warstw słabszych, zwalczał stare przesądy, tępił ciemnotę i zacofanie.

- W jego dziełach na plan pierwszy wyłania się realizm przedstawianych autor zdarzeń. Autor jest bystrym obserwatorem życia, podpatruje drobne szczegóły wplatając je umiejętnie w tok opowiadania. Kraszewski prezentuje w całej pełni realizm romantyczny.

3.        Ulana jako pierwsza polska realistyczna powieść ludowa.

·          Geneza powieści. Powieści ludowe Kraszewskiego powstawały w latach 1840 – 1860 w następującej kolejności: Ulana (1843), Historia Sawki, Ostap Bondarczuk (1847), Budnik (1848), Juryna (1850), Ładowa pieczara (1852), Chata za wsią (1854), Jermoła (1857), Historia koła w płocie (1860). Istniały wprawdzie przed Kraszewskim próby stworzenia powieści ludowych np. przez Marię z Czartoryskich Wirtemberską (Powieści wiejskie) i Tomasza Massalskiego (Pan Podstolic), ale nie były to powieści realistyczne i nie stały na wyższym poziomie artystycznym.

- w przedmowie do drugiego wydania Ulany z 1874 roku opowiada Kraszewski, że powieść ta powstała w czasie jego pobytu na Polesiu i Wołyniu, gdy był dzierżawcą wsi Omelno. W 1840 roku w czasie podrózy po Polesiu opowiedziano mu ponurą historię jakiegoś pana B. i jego romansu z chłopką, która zakończyła się powieszeniem się  wieśniaczki na czerwonym pasku. Bliższe poszukiwania prof. W. Hahna, uwieńczone relacją prawnuczki owego autentycznego dziedzica, wykazały, że „owym dziedzicem z Ulany był Paulin Rydzewski, syn Mateusza, marszałka szlachty powiatu pińskiego, właściciel Żytnowicz. Uwiódł on Handzię, żonę gajowego z odległego folwarku, która przebywała we dworze parę lat, porzuciwszy męża i troje dzieci. Ze związkutego narodziła się Maria. Jednak w 1833 roku Rydzewski poślubił w Pińsku młodziutką Izabelę Hryniewiczównę. W dzień ślubu zrozpaczona Handzia popełniła samobójstwo powiesiwszy się na jabłoni stojącej pod oknem dworu. Nowożeńcy po przybyciu zastali trupa. Mąż Handzi podpalił z zemsty dwór, za co został zesłany na Sybir.

-  materiał ten posłużył autorowi do swobodnego opracowania w lutym 1841 roku powieści pod pierwotnym tytułem Poleszanka, wydanej 2 lata później jako Ulana.

·          Postaci powieści. Akcja toczy się we wsi Jezioro na Polesiu. Biorą w niej udział 3 główne postaci:Tadeusz, Ulana i Okseń. Tadeusz prowadzi romans z Ulaną, żoną Oksenia, który mści się za uwiedzenie żony na swym krzywdzicielu podpalając dwór i stodołę, ale zemstę swą przypłaca śmiercią. Chwilowy zwycięzca porzuca jednak po jakimś czasie swoją kochankę i żeni się z inną, a jego ofiara wiesza się z rozpaczy. Stworzony przez Kraszewskiego romanas przybiera tu ciekawe oblicze: krzywdziciel to pan wsi, aj jego ofiary to chłopi poddani. Daje to powieści wyraźny wydźwięk społeczno-klasowy.

TADEUSZ – zajęty sobą i wspomnieniami przeżytej tragedii sercowej, nie interesuje się niczym, nie rozmawia nawet z ludźmi, wśród, których żyje i których pracy zawdzięcza możliwość prowadzenia próżniaczego życia. Gdy spodobała mu się piękna Ulana, lekkomyślny panicz, bez zahamowań pragnie zaspokoić swoja zachciankę. Pomimo oporu rozkochuje w sobie Ulanę, która poświęca mu wszystko. Przesyt i namowy przyjaciela wpływają na jego decyzję. Tadeusz porzuca zakochaną kobietę, aby się odpowiednio ożenić. Kraszewski patrząc ze swego stanowiska, widzi w nim szlachetnego, pełnego prostoty chłopca i dobrego pana. Potępia go tylko na płaszczyźnie moralnej.

ULANA – to niezwykła chłopka, nie tylko ze względu niespotykanej urody i zgrabnej postaci, ale dzięki rzadkiemu bogactwu duszy. Wieży ciągle w „pańską” miłość. Spragniona jej wyzbywa się obowiązku wierności względem męża, przywiązania do dzieci, wstydu i nieśmiałości żyje tylko miłością do swojego ukochanego Tadeusza. Jego odjazd, a potem małżeństwo z inną spadają na nią jak grom, który łamie jej życie i zmuszą ją do samobójstwa.

OKSEŃ – stary, ponury i zazdrosny chłop, nie koch on Ulany, ale uważa ją za swoją własność, której nie da sobie bezkarnie odebrać. Jego brutalne postępowanie, bicie, krzykiwywierają przeciwny wpływ na Ulanę, która jeszcze bardziej pragnie ukachanego Tadeusza. Skryty i zacięty planuje zemstę, a dopełniwszy jej tylko częściowo, umiera śmiercią samobójczą w więzieniu.

·          Kompozycja utworu. Kompozycja ma charakter wybotnie dramatyczny, przypomina niemalże tragedię starożytną. Pierwsze dwa rozdziałyt to tło i ekspozycja (zdziwaczały Tadeusz poznaje Ulanę, która wywiera na nim silne wrażenie). W rozdziałach od III do VI zawiązuje się akcja – romans Tadeusza z Ulaną. Rozdaiał VII stanowi zapowiedź przeciwdziałania ze strony Oksenia. Punkt kulminacyjny przypada na rozdział XII i XIII( rodział ten przynosi również chwilowe uspokojenie, jest on niejako martwym punktem w utworze). Rozdział XIV rozpoczyna intrygę Augusta przeciw Ulanie, XV zapowiada zbliżającą się katastrofę, XVI – śmierć Ulany.

- autor stopniowo przygotowuje czytelników do pewnych sytuacji, wprowadza przeczucia głównych bohaterów, jako pewne sygnały. Za zapowiedź można uznać także opowiadania Lewki i Ułasa, pogróżki Lewki i Pauluk. Ta nadmierność zapowiedzi wpływa na osłabienie dramatczności utworu.

- zwartość kompozycji rozbija przerywanie akcji spostrzeżeniami i refleksjami autora

·          Styl i język. Styl jakim posługuje się Kraszewski jest jasny, prosty, unikający wyraźnie niezwykłych środków artystycznych. Język posiada pewne cechy kresowe właściwe samemu autorowi. Oddaje lokalny koloryt poleski dlatego mowę przedstawicieli ludu zabarwia licznymi wyrazami ukraińskimi. Wkłada wreszcie w usta Ułasa tajemnicze ludowe powiedzenia i przysłowia.

·          Społeczna problematyka Ulany. Głównym problemem utworu jest sprawa wzajemnych stosunków wsi i dworu. Są to czasy poddaństwa i pańszczyzny, chłop jest właściwie niewolnikiem dziedzica i igraszką w jego ręku.

- między Tadeuszem i Oksenią toczy się zdecydowana walka. Aby pozbyć się niewygodnego męża Ulany, korzysta Tadeusz ze swojej wszechwładzy nad wsią i wyznacza Oksenia raz po raz na dłuższe wyjazdy furmanką.

- Ulana jest pierwszą realistyczną powieścią ludową, zwalczającą pośrednio stosunki pańszczyźniano – niwolnicze. Ale walka Kraszewskiego nie jest gwałtowna, nie atakuje on ustroju pańszczyźnianego w ogólności, potepia tylko złe jednostki. Apeluje on do zgodnego i patrialchalnego uregulowania spraw między chłopem a dziedzicem.

·          Powieść była bardzo popularna. Do 1948 roku było aż 8 wydań. Przetłumaczono ją na kilka języków, w oparciu o tekst została napisana opera.

3