wstęp do pieśni, filmoznawstwo, Semestr 1, Literatura Polska i Światowa

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

WSTĘP DO PIEŚNI JANA KOCHANOWSKIEGO, OPRAC. L. SZCZERBICKA-ŚLĘK

1. PIERWODRUKI I CZAS POWSTANIA PIEŚNI

              a) Kochanowski zaczął pisać Pieśni u progu swojej pracy pisarskiej, kontynuował zaś przez całe życie. Utrwaliły się w nich różne fazy rozwoju talentu i światopoglądu poety (stąd duża różnorodność)

              b) Ogółem powstało ponad 70 pieśni, tylko nieliczne z nich doczekały się druku przed śmiercią Kochanowskiego (1584).

              1586 – Pieśni […] księgi dwoje – 49 pieśni wydanych w tomie z drugim zbiorkiem pieśni (Pieśń świętojańska o Sobótce) oraz jedną pieśnią nie mieszczącą się z żadnym ze zbiorów (Czego chcesz od nas Panie)

              1590 – Pieśni kilka – 11 pieśni wydanych w tomie Fragmenta abo pozostałe pisma; w tomie umieszczone zostały jeszcze 2 inne pieśni: Kolęda i Pieść żałobna.

              c) przybliżona chronologia powstawania pieśni:

                            Pieśni księgi dwoje:

                            → księga I: Pieśń 10 – 1584, Pieśń 13 – 1586

                            → księga II: Pieśi 1-13 – przed 14 stycznia 1980, Pieśń 14 – przed 1578

                            Czego chcesz od nas Panie – ok. 1562

                            Sobótka – 1567-1571

                            Pieśni kilka: Pieśń 3 – ok. 1564

                            Pieśń żałobna – po 1577/1578

2. RODZIMY HORACJUSZ (określenie autorstwa M.K. Sarbiewskiego)

W zbiorku Pieśni księgi dwoje, Kochanowski podjął próbę stworzenia liryki na wzór horacjańskiego cyklu Odarum sive carminum libli quatuor. Ok. 1/3 utworów ma charakter mniej lub bardziej wiernych parafraz. Poeta często posługuje się horacjańskimi wątkami treściowymi, podobne są kompozycja i strofika poszczególnych pieśni oraz układ całego zbiorku.

              a) przedmiot dociekań poety (za Horacym): los człowieka, przedstawianie różnorodnych sfer przeżyć i doświadczeń :

·         liryka okolicznościowa: zdarzenia historyczne i współczesne poecie (liczne motywy horacjańskie, ale ani jednej parafrazy)

·         liryka miłosna: doznania miłosne

·         liryka refleksyjna: ogólne prawa rządzące światem (najsilniejszy związek z Horacym!)

·         życie towarzyskie i zjawiska natury

              b) Według Sarbiewskiego, Kochanowski osiągnął siłę i energię starożytnego stylu, najszczęśliwszego ze wszystkich i przewyższył wytwornością mowy polskiej, powagą myśli, doborem inwencji (…) tężyzną takich pisarzy, jak Dante, Petrarka, Marini i Ronsard.

              c) Parafraza w poezji renesansowej:

·        zasada naśladowania autorów starożytnych, których dzieła zostały uznane za najdoskonalsze wzory

·         imitatio jako dogmat krytyki literackiej, podstawowe kryterium wartościowania utworów

·         próba udowodnienia, że kultura polska (a nie tylko zachodnia) jest równouprawnioną spadkobierczynią klasycznej starożytności

·         teoria naśladownictwa (teoria imitacyjna) sformułowana przez Johanna Sturma, który przejął podstawowe założenia
z traktatu Kwintyliana O kształceniu mówcy: 1) człowiek powinien przyswoić sobie wszystko, co najlepsze u każdego
z autorów, 2) każdy powinien starać się prześcigać poprzedniów

·         wg P. Bembo (autora traktatu Discorsi della lingua volgare) poeta doctus, obcujący na co dzień z arcydziałami literatury starożytnej nie może się uwolniśc od sugestii studiowanych tesktów; proponował poszerzyć kanon wykorzystywanych wzorów o działa wybitnych pisarzy współczesnych; w przeciwieństwie do Kwintyliana uważał, że należy wybrać jednego pisarza jako wzór i konsekwentnie go naśladować

·         transpozycja starożytnych gatunków do literatury narodowej jako przejaw najbardziej twórczego naśladownictwa

d) W środowisku padewskich humanistów nie naśladowano Horacego, wg W. Floryana horacjanizm Kochanowskiego nie jest więc pogłosem obcej mody pisarskiej

e) W literaturze polskiej XVI w. spotyka się nawiązania do twórczości Horacego (np. parafraza epody 2 Beatus ille qui procul negotiis w anonimowej Pieśni powstałej ok. poł. w. XVI, pieśni Strzeszkowskiego, twórczość M. Sępa-Szarzyńskiego, który korzystał z horacjańskich tradycji w sposób inny niż J.K.)

3. SPOSÓB ADAPTACJI

              a) dążenie do zacierania „antycznego kolorytu”:

·         zastępowanie pojęć starożytnych współczesnymi (mającymi charakter sformułowań ogólnych, a nie „polonizmów”): Laestrygonia amphora – seremskie wino, Latinum carmen – słowieński rym

·         oszczędność w operowaniu mitologiczną aluzją i symbolem (zostawił „mitologiczne fabuły” i aluzje do starożytnych bohaterów, zrezygnował z aluzji do starożytnych bogów i obrzędów)

              b) W Pieśniach nie ma takich pojęć, które w zasadniczy sposób byłyby niezgodne z duchem horacjańskich ód.

              c) intencje polemiczne J.K. (takie jak w Pieśni 3 z Fragmentów: wykorzystanie toposu deus artifex zamiast zagniewanego Jowisza, który pod wpływem afektu tracił poczucie sprawiedliwości)

              d) w przeciwieństwie do Horacego, Kochanowski unikał aluzji autobiograficznych, rzadko wprowadzał autentyczne osobistości, a o współczesnych wydarzeniach historycznych wspominał tylko wtedy, gdy były one godne uwagi historyka

odstępstwa od tych reguł: np. Pieśń II 24 (Niezwykłym i nieleda piórem...) → Piotr Myszkowski zamiast „Mecenasa” z Ody II 20 (Noc usitata nec tenui)

              e) J.K. nie parafrazował litaralnie, ale stworzył typ adaptacji, która wierna była horacjańskiej myśli.

4. LIRYKA REFLEKSYJNO-POUCZAJĄCA

              a) pytanie: jak żyć, by osiągnąć doskonałość

·         doskonałość w średniowieczu pojmowana była jako realizacja celów wyznaczonych przez Stwórcę; typowe wzorce: rycerz – żarliwy obrońca wiary wierny swojemu zwierzchnikowi, święty męczennik, asceta

·         w XVI w. przedmiotem zainteresowania stał się człowiek oglądany z perspektywy życia ziemskiego, zadań wynikających
z uczestnictwa w „królestwie ludzi”

→ Republica emendanda A. Frycza Modrzewskiego: wyeksponowanie kultu indywidualnych zalet jednostki, rozróżnienie prawdziwego i fałszywego pragnienia cnoty i sławy, nieufność wobec przyjmowanej skali ocen człowieka (nie podzielali jej Rej i Górnicki – reprezentanci prozy parenetycznej)

·         wg Reja szczęście można osiągnąć w sytuacji szlachcica-ziemianina (Zwierdciadło), wg Górnickiego – w kondycji dworskiej (Dworzanin)

              b) Pieśni księgi dwoje

·         natura jako przedmiot indywidualnych refleksji i wzruszeń; jej opis podporządkowany był klasycznej normie ogólności, dominującym typem metafory była antropomorfizacja

·         przyroda postrzegana w perspektywie czasowej (zmiana pór roku) przedstawia się jako ład i piękno, staje się źródłem wzruszeń i utwierdzenia w poczuciu własnej harmonii (harmonia zostaje naruszona w Pieśni o Potopie, nie na tyle jednak, by zachwiać równowagą i spowodować poczucie zagrożenia)

·         człowiek w perspektywie społeczno-towarzyskiego życia; z grona biesiadników wyodrębnia się jeden „bohater”, który bawi i poucza, solidaryzuje się z zebranymi i karci ich, reprezentuje ponadstanowy punkt widzenia (Pieść I 20)

→ treść wykładanej nauki jest epikurejska: przemijający czas stwarza okazje, z których należy natychmiast korzystać; (postawa ogólnie ceniona w epoce renesansu, m.in. przez: Lorenza de Medici, Erazma z Rotterdamu, Ronsarda
i Montaigne'a

·         w wierszach J.K. (tak jak w liryce horacjańskiej) zachęcie do używania żywota towarzyszy pewna doza rezygnacji
z nie dających się rozwikłać zagadek:

[…] żaden nie zgadnie,

                            Jakie szczęście o jutrze przypadnie.

                            Dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady,

                            O przyszłym dniu niechaj próznej rady.

·         podobne refleksje rozpoczynają Pieśń I 9 (Chcemy sobie być radzi), ale wypowiadający nie jest już uczestnikiem biesiady
– stoi jakby na uboczu rozmyślając nad sytuacją człowieka w świecie; celem tych rozmyślań (a także podobnych
w pieśniach biesiadnych i w pieśniach o naturze) jest próba sformułowania pewnych wskazań życiowych

→ wiersz jako ogniwo przejściowe do grupy pieśni refleksyjnych, w których rozmyślaniom i pouczeniom nie towarzyszy już żadna motywacja sytuacyjna

·         sytuację człowieka określają: Bóg, fortuna i czas – powszechnie przytaczane wyznaczniki mechanizmu świata (por. np. Zwierciadło Reja)

·         przedmiotem bliższego zainteresowania poety jest bezpośredni stosunek Boga do człowieka:

◦          Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba,

Kiedy się człowiek troszcze więcej niźli trzeba.

(Pieśń I 9)

                                          → większe możliwości poznawcze człowieka

◦          Już to dawno Bód obmyślił w niebie,

a k'tej radzie nie przepuszczą ciebie

(Pieśń I 20)

                                          → ograniczone możliwości poznawcze; człowiek nie tylko NIE POWINIEN próbować zrozumieć planu Boskiego, on NIE JEST W STANIE go zrozumieć

·         pogląd o hierarchicznym ustroju świata, w którym każda forma bytu ma swoje ustalone i nieprzekraczalne miejsce; z tej perspektywy roszczenia człowieka, by poznać „przyszłe rzeczy” nie wzbudzają oburzenia, a jedynie pobłażliwy uśmiech wszechwiedzącego Boga

→ należy świadomie uznać granice własnych możliwości i niemożliwości, pokładać ufność w Bogu

·         przedstawiony w Pieśniach świat podlega przemijaniu i myśl o tym powraca uparcie

·         bieg czasu jest niejako równoważony przez możliwość intensywnego wykorzystania, co w efekcie daje obraz pogodny;
w Pieśni II 9 (Nie porzucaj nadzieje) J.K. zawarł pochwałę dobrodziejstw

·         symbol przemijania: obraz bezpowrotnie uciekającej młodości przeciwstawiony obrazowi odradzającej się przyrody

·         śmierć jest nie tyle siłą unicestwiającą człowieka, co wyrokiem sprawiedliwym (ze względu na jej egalitaryzm);
jest zarazem siłą niszczącą dobra materialne (kontynuacja myśli średniowiecznej, przeciwstawiona renesansowej tendencji do pojmowania czasu nie tylko jako tego, co przemija (zbliżając nas do śmierci), ale również jako sposobności
do wzbogacenia się

·         śmierć nie wzbudza niepokoju, wzbudza go natomiast fortuna - „los, którego nie można zrozumieć”, centralny problem
w całej twórczości J.K., który wielokrotnie w swojej poezji zwracał uwagę na okrucieństwo bezrozumnego losu, zalecając jednocześnie ucieczkę od „płonych trosk” (Pieśń I 24) i intensywne korzystanie z bieżącej chwili

·         rozum jako istota człowieka, symbol wewnętrznej równowagi i harmonii

→ u podstaw tego przekonania tkwiło „założenie, że dziedziną chaosu i przypadku jest świat, podczas gdy jaźń jest miejscem, gdzie kształtuje się ład, miara i równowaga” (za J. Błońskim)

·         cnota jako wartość, która jest zdolna przeciwstawić się działaniu czasu i wszechogarniającemu przypadkowi; sama w sobie stanowi ona nagrodę i zapewnia człowiekowi miejsce w niebie; cnota dla J.K. to nakaz utrzymania pewnego dystansu wobec świata (jak u stoików), a zarazem uczestniczenia w nim, a więc wybór sposobu życia pożytecznego w społecznym sensie (patrz: Pieśń II 19)

→ Z. Szmydtowa: „Wyznaczał poeta wybitne miejsca cnotom obywatelskim ujętym w ulubione symbole czasów renesansu: szabli i pióra”

·         konsekwencją zmagań człowieka z fortuną jest postawa rezygnacji z wielkich bogactw i wysokich urzędów, jako z dóbr, które daje i odbiera fortuna, i które unicestwia czas; poza tym J.K. twierdził, że zniewalają one człowieka (patrz: Pieśń II 14 (Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie))

·         droga do wewnętrznych niezależności wiedzie przez unikanie sytuacji, w których musiałby człowiek ponosić odpowiedzialność za losy innych

·         „złota mierność” („przestawanie na swoim” (Pieśń I 5), na tym, co w zakresie dóbr materialnych i uprawnień społecznych dziedziczyła jednostka po przodkach) przeciwstawiona wszelkim namiętnościom i pożądaniom człowieka

→ w ...