wspolczesnosc.klp, Literatura Współczesna, LITERATURA WSPÓŁCZESNA - opracowania

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Informacje ze strony współczesność.klp.pl  Współczesność

Literatura współczesna, której początek umownie sytuujemy w latach 1944-1945, nie posiada nazwy charakteryzującej ją przez obowiązujący, powszechnie przyjęty prąd, styl, kierunek filozoficzny, jak na przykład romantyzm czy pozytywizm. Powojenna współczesna literatura polska (epitet „powojenna” nie określa literatury, a jedynie wskazuje na jej historyczny zakres) nie stanowi jakiejś odrębnej epoki literackiej. Nie istnieje w jej obrębie prąd, który stanowiłby podstawę charakterystyki twórczości tego okresu i dałby nazwę wyróżniającą go spośród innych epok (jak to się stało w przypadku romantyzmu czy baroku)

- pisze Bernadetta Żynis, autorka rozdziału Współczesność w pracy Ilustrowane dzieje literatury. Epoka literatury współczesnej budzi wiele kontrowersji wśród badaczy, ponieważ w zasadzie wszystko w niej jest umowne.
Znawcy tematu do dziś toczą spór, czy za oficjalny początek omawianego okresu przyjąć zakończenie drugiej wojny światowej, czy może datę jej wybuchu. Pierwsi argumentują swoje racje tym, że po 1945 roku nastał nowy ład polityczno-gospodarczy. Drudzy odpowiadają, że we wrześniu 1939 roku dokonał się przewrót na niespotykaną dotąd skalę w niemal każdej dziedzinie ludzkiego życia.

Częściej jednak możemy spotkać się z tezą, że współczesność rozpoczęła się w momencie zakończenia działań wojennych. Można jednak zadać sobie pytanie, jak nazwać okres pomiędzy zakończeniem dwudziestolecia międzywojennego w 1939 roku, a rozpoczęciem epoki współczesnej w 1945 roku. Niektórzy z badaczy określają ten czas jako międzyepoka.

Wydarzeniem historycznym, które zapoczątkowało epokę współczesności była druga wojna światowa (według niektórych badaczy jej wybuch w 1939 roku, według innych zakończenie w 1945 roku). Bezsprzecznie przeżycia wojenne na długie lata stanowiły motywacje dla artystów wszystkich dziedzin sztuki. Poczynając od zakończenia wojny aż do chwili obecnej, wydarzenia, jakie rozegrały się między 1939 a 1945 rokiem są trwale obecne w kulturze i ludzkiej świadomości. Dla kultury polskiej innym ważnym okresem historycznym był czas stalinizmu. Polska Rzeczpospolita Ludowa pozostawała pod dyktatorskim reżimem aparatu Józefa Stalina od zakończenia drugiej wojny światowej do 1956 roku (trzy lata po jego śmierci). Przyjęte przez komunistyczną partię w Moskwie wytyczne realizmu socjalistycznego (socrealizm) całkowicie podporządkowały literaturę i sztukę celom politycznym. IV Walny Zjazd Związku Literatów Polskich w Szczecinie w 1949 roku przyjął uchwałę narzucającą na twórców surowe wymogi socrealizmu. Podobne rezolucje przyjęły związki plastyków i twórców teatralnych. Oznaczało to tworzenie dzieł, które swoją wymową wspierałyby komunistyczną ideologię, filozofię Marksa i Engelsa, a także wywyższały warstwę robotniczą i chłopską jako siłę przewodnią narodu.

Wydarzenia, które zakończyły stalinizm w czystej postaci w Polsce, miały swój początek w Poznaniu. To właśnie w stolicy Wielkopolski w czerwcu 1956 roku rozpoczęła się fala strajków spowodowana ogólnym niezadowoleniem społecznym. Robotnicy zakładów Cegielskiego wyszli na ulicę, a zaraz za nimi inne grupy zawodowe, domagając się chleba i wolności. Lawinowe protesty zmusiły PZPR do podjęcia działań mających na celu naprawę wcześniejszych błędów i wypaczeń oraz znacznej liberalizacji życia politycznego z zachowaniem kierowniczej roli partii. Październikowe VIII Plenum PZPR, na którym na stanowisko I sekretarza wybrano Władysława Gomułkę zapoczątkowało okres tak zwanej „odwilży’56”, która z kolei przerodziła się w „małą stabilizację”.

„Odwilż” wniosła powiew wolności wśród wszystkich grup społecznych. Szczególnie odczuli ją jednak artyści, którzy wreszcie mogli porzucić propagandowe hasła i wymogli socrealizmu i tworzyć według własnego uznania i stylu. „Odwilż” umożliwiła podjęcie wielu zakazanych do tej pory tematów. To wtedy wydana została napisana w 1948 roku powieść Tadeusza Konwickiego Rojsty, ukazały się książki o zagładzie Żydów autorstwa Adolfa Rudnickiego czy Henryka Grynberga, o zmianie, jaka zaszła w ludzkiej psychice wskutek wojennych przeżyć (twórczość Różewicza, Szczepańskiego czy Brandysa), zrelacjonowano czas powstania warszawskiego (Kolumbowie rocznik 20 Romana Bratnego). Poza tym prezentowano niedostrzegane do tej pory środowiska (lumpenproletariackie, przestępcze, marginesu społecznego, ludzi nieprzystosowanych i niepogodzonych z zastaną rzeczywistością (na przykład twórczość Marka Hłaski, Leopolda Tyrmanda czy Marka Nowakowskiego).
 

Niestety okres względnej swobody trwał zaledwie rok, ponieważ już w październiku 1957 roku Gomułka nakazał zamknięcie pisma „Po prostu”, a protestujących przeciwko temu młodych warszawiaków brutalnie spacyfikowano. „Mała stabilizacja” trwała od 1959 do 1970 roku, kiedy to władzę w partii przejął Edward Gierek. Termin ten, choć wydaje się mieć pozytywne znaczenie, w rzeczywistości oznaczał jednak umocnienie socjalistycznych władz. W czasie „małej stabilizacji” zaszły również widoczne zmiany w polskim społeczeństwie. Wówczas mogliśmy się pochwalić największym przyrostem naturalnym w Europie, a także niską średnią wieku, która wynosiła 26 lat. Polska była społeczeństwem młodym i prężnym (przyrost gospodarczy był wyraźnie odczuwalny przez obywateli) jednak partyjni notable wciąż hamowali rozwój kulturalny państwa. W czasie „małej stabilizacji” ukształtowało się pokolenie ludzi godzących się na jawne nadużycia władzy i mediów. Sprzeciwiali się temu jednak artyści, zwłaszcza ci tworzący za granicą, gdzie nie sięgała ręka komunistycznej cenzury.

Jednym z najważniejszych wydarzeń okresu „małej stabilizacji” była premiera Dziadów Mickiewicza w warszawskim Teatrze Narodowym. Reżyserowana przez Kazimierza Dejmka sztuka została zdjęta z afisza po tym, jak władza dopatrzyła się w niej antyrosyjskiej wymowy i elementów prokatolickich. Wobec tej decyzji masowo sprzeciwili się studenci Uniwersytetu Warszawskiego. Po licznych aresztowaniach i wciąż nie opadających bojowych nastrojach młodzieży władze wprowadziły w życie plan czystki na uczelniach wyższych. Wydarzenia, które przeszły do historii jako „Marzec’68” (zwalnianie profesorów, usuwanie studentów, represje antysemickie) uświadomiły Polakom, że żyją w systemie totalitarnym. Wyraźnie odbiło się to w sztuce, czego przykładem może być powieść Początek Andrzeja Szczypiorskiego czy film Indeks Janusza Kijowskiego.

Fale strajków z lat siedemdziesiątych doprowadziły do powstania Komitetu Obrony Robotników, którego założycielami byli Adam Michnik i Jacek Kuroń. Wydarzenie to zapoczątkowało okres kształtowania się w PRL prawdziwej opozycji politycznej, która w 1980 roku zaowocował zalegalizowaniem Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte zmusiły twórców, którzy sprzeciwiali się panującej władzy, do tworzenia w tak zwanym podziemiu. Wówczas życie literackie funkcjonowało w tak zwanym „drugim obiegu”.

13 grudnia 1981 roku Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, której przewodniczył Wojciech Jaruzelski, wprowadziła w życie stan wojenny. Przejęcie władzy w państwie przez wojsko rozpoczęło niespotykaną dotąd radykalizację życia w każdym wymiarze. Zdecydowana większość działaczy opozycyjnych znalazła się wówczas obozach dla internowanych. Władze wprowadziły wówczas absolutny zakaz manifestacji (dozwolone było otwieranie ognia do protestujących), a także wprowadziła godzinę policyjną. Okres represji zakończył się oficjalnie 22 lipca 1983 roku. Wydarzenie to wywarło trwały wpływ na świadomość milionów Polaków i znalazło równie wielkie odzwierciedlenie w sztuce.

·  W 1945 roku wychodzą między innymi tak ważne książki, jak Aria z kurantem Jana Lechonia, Dwa teatry Jerzego Szaniawskiego oraz Ocalenie Czesława Miłosza.

·  Rok później ukazują się Medaliony Zofii Nałkowskiej oraz Matka Joanna od Aniołów Jarosława Iwaszkiewicza.

·  1947 to czas publikacji Śpiewu z pożogi (pośmiertnie) Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Sprzysiężenia Stefana Kisielewskiego, Traktatu moralnego Czesława Miłosza oraz Niepokoju Tadeusza Różewicza. W listopadzie ówczesny prezydent Bolesław Bierut podczas III zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich daje początek rewolucji kulturalnej i wpuszcza do władz ZZLP komunistów.

·  W 1948 ukazuje się Pożegnanie z Marią Tadeusza Borowskiego, Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego oraz Zaczarowana dorożka Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.

·  Rok później Julian Tuwim kończy Kwiaty polskie.
Na styczniowym zjeździe ZZLP komuniści: Stefan Żółkiewski i Włodzimierz Sokorski odczytują swoje referaty, w których głoszą, że od tej pory „socrealizm” będzie jedynym kryterium oceny dzieła artystycznego. Na czele Związku stanął komunista Leon Kruczkowski, który publikuje Niemców.

·  W 1951 roku ukazuje się powieść Inny Świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

·  Rok później w księgarniach pojawia się Pamiątka z Celulozy Igora Newerly’ego oraz Uczta Baltazara Tadeusza Brezy.

·  1953 to czas takich dzieł, jak Zniewolony umysł oraz Światło dzienne Czesława Miłosza czy Ślub oraz Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza.

·  Dwa lata później na rynku czytelniczym prym wiodą dzieła: Dolina Issy Czesława Miłosza, Zły Leopolda Tyrmanda oraz Poemat dla dorosłych Adama Ważyka.

·  Wydarzenia nazwane mianem Poznańskiego Czerwca w 1956 roku doprowadzają do oddania władzy w ręce Władysława Gomułki, który łagodzi cenzurę i powoduje ożywienie w polskim życiu literackim. Rynek zalewają przekłady literatury zachodniej. Swoje debiuty mają Miron Białoszewski (Obroty rzeczy), Zbigniew Herbert (Struna światła), Andrzej Bursa (debiut w czasopismach literackich), Ernest Bryll (Wigilie wariata), Stanisław Grochowiak (Ballada rycerska), Jerzy Harasymowicz (Cuda), marek Hłasko (Pierwszy krok w chmurach), Urszula Kozioł (Gumowe klocki), Sławomir Mrożek (Słoń), Marek Nowakowski (Ten stary złodziej), Halina Poświatowska (Hymn bałwochwalczy), Jarosław Marek Rymkiewicz (Konwencje) oraz Edward Stachura. Ukazują się także książki innych twórców: Myśli o sprawach i ludziach Marii Dąbrowskiej; Sława i chwała Jarosława Iwaszkiewicza.

·  W latach 1957-58 pojawia się wiele nowych polskich dzieł, między innymi Kolumbowie. Rocznik 20 Romana Bratnego, Szkice piórkiem Andrzeja Bobkowskiego, Wołanie do Yeti Wisławy Szymborskiej, Traktat poetycki i Rodzinna Europa Czesława Miłosza czy Menuet z pogrzebaczem Stanisława Grochowiaka.

·  Mimo takiego wysypu książek nadzieje związane z Poznańskim Czerwcem szybko gasną. Pod koniec lat pięćdziesiątych cenzura ponownie zaczyna mieć wpływ na literaturę, wielu pisarzom uniemożliwia się pisanie. W tym czasie wychodzą Patos przemijania Jerzego Brauna (1959), Kartoteka Tadeusza Różewicza (1960), Pornografia Witolda Gombrowicza (1960), Solaris Stanisława Lema (1961).

·  Nie mogąc dłużej znieść ingerującej we wszystko cenzury, 14 marca 1964 roku czołowi polscy intelektualiści złożyli na ręce urzędującego wówczas premiera Józefa Cyrankiewicza słynny List 34 (z powodu liczby sygnatariuszy), w którym w dwóch zdaniach zaprotestowali przeciwko kulturalnej polityce władz:

Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i zgodnych z dobrem narodu.

·  W drugiej połowie lat 60. ukazują się między innymi Austeria Juliana Stryjkowskiego, Sto pociech Wisławy Szymborskiej, Rzecz listopadowa Ernesta Brylla.

·  W latach 70. polska literatura przeżyła znaczące załamanie wynikające z rosnącej cenzury i mierności utworów wydawanych oficjalnie, przełamywany stopniowo przez nieoficjalną działalność wydawniczą i młode pokolenie pisarzy. W pierwszej połowie tej dekady wydano takie utwory, jak Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego (1970), Przygody człowieka myślącego (pośmiertnie) Marii Dąbrowskiej (1970), Miazga Jerzego Andrzejewskiego (1970), Msza za miasto Arras Andrzeja Szczypiorskiego (1971), Piosenki Edwarda Stachury (1973), Kronika wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego (1974), Pan Cogito Zbigniewa Herberta (1974).

·  Na przełomie 1975/76 roku 66 polskich intelektualistów podpisuje List 59, znany także jako Memoriał 59 (początkowo było ich 59, dlatego zachowała się taka nazwa), w którym wyrażają oburzenie na zmiany w Konstytucji PRL, które zakładały między innymi wpisanie kierowniczej roli PZPR i wieczystego sojuszu z ZSRR. Spośród literatów List 59 na początku podpisali: S. Barańczak, J. Bierezin, J. Ficowski, K. Filipowicz, Z. Herbert, A. Kamieńska, J. Kornhauser, R. Krynicki, A. Słonimski, J. Stryjkowski, J.J. Szczepański, W. Szymborska, A. Zagajewski, do których dołączyli działacze emigracyjni, m. in. G. Herling- Grudziński i J. Kott.

·  W tym roku umiera znany i ceniony krytyk literacki Kazimierz Wyka, a na rynku czytelniczym pojawiają się kontrowersyjne Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego oraz dramat Białe małżeństwo Tadeusza Różewicza.

·  Rok później literaci podpisują się pod nowym listem protestacyjnym. Tym razem List 101 podpisali między innymi.: Kazimierz Brandys, Julia Hartwig, Mieczysław Jastrun, Andrzej Kijowski, Marek Nowakowski, Adam Ważyk czy Jerzy Andrzejewski, który w lipcu ogłasza w paryskiej „Kulturze”. List do prześladowanych uczestników robotniczego protestu, będący pierwszą reakcją na wydarzenia czerwcowe.

·  W kraju ukazują się Szumy, zlepy, ciągi Mirona Białoszewskiego.

·  W 1976 roku pojawia się kolejny protestacyjny dokument. Pod Listem 13 spośród polskich literatów podpisali się między innymi S. Barańczak, J. Bocheński, A. Kijowski, S. Kisielewski, M. Nowakowski, J. Stryjkowski (za co zostali obłożeni zakazem druku), a z zagranicznych intelektualistów J.P. Sartre, A. Malraux, E. Ionesco, L. Aragon, G. Grass, A. Miller.

·  W tym czasie po raz pierwszy zostaje zaprezentowany w całości dorobek poetycki tragicznie zmarłego pięć lat wcześniej (w 1971 roku) Rafała Wojaczka, co po części pociesza wielbicieli polskiej poezji, rozpaczających po śmierci Józefa Wittlina, Antoniego Słonimskiego (jeden z opozycyjnych autorytetów) oraz Stanisława Grochowiaka.

·  W 1977 roku za dwoją działalność w ruchu oporu Stanisław Barańczak zostaje usunięty dyscyplinarnie z pracy na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Ukazuje się drugie, rozszerzone wydanie Przygotowania do wieczoru autorskiego Tadeusza Różewicza oraz dzieło Mój wiek Aleksandra Wata.

·  Ceniony literat, eseista i krytyk Henryk Bereza w redagowanej przez siebie „Twórczości” zaczyna prowadzić autorską, stałą rubrykę „Czytane w maszynopisie”, w której z uznaniem odnosi się do debiutujących twórców (prowadził ją aż do 2005 roku!).

·  W 1978 roku ukazuje się pierwszy pośmiertny zbiór wierszy Józefa Wittlina, który przez kilka ostatnich lat życia był na emigracji, Cesarz Ryszarda Kapuścińskiego oraz Cesarski poker Waldemara Łysiaka, a także tomiki poetów poległych w czasie wojny (Juliusza Krzyżewskiego, Krystyny Krahelskiej).

·  1979 rok to czas Tadeusza Konwickiego, którego Mała Apokalipsa wywołuje wiele różnych opinii, czasami skrajnych. Ukazuje się także pośmiertny wybór poezji artysty, który zdecydował się na emigrację, ponieważ w Polsce jego twórczość objęto zakazem druku (walczył w I. Dywizji Grenadierów we Francji, był korespondentem wojennym, działał we francuskim ruchu oporu). Był to Aleksander Janta- Połczyński. Rok zapisuje się w historii także jako data samobójczej śmierci Edwarda Stachury.

·  W 1980 roku w 2. numerze czasopisma „Puls” Adam Michnik atakuje poddańczą wobec partii postawę Ernesta Brylla. W kraju ukazują się dwa pierwsze tomiki poezji Czesława Miłosza, Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu Stanisława Barańczaka, tom Karola Wojtyły Poezje i dramaty, będący zbiorem jego esejów publikowanych do tej pory pod pseudonimami. W Warszawie umiera Jarosław Iwaszkiewicz.

·  Rok 1981 to czas pierwszej od czasu decyzji o emigracji wizyty Czesława Miłosza w Polsce, który podczas pobytu w kraju odbiera doktorat honoris causa KUL. Po tym wydarzeniu w Wydawnictwie Literackim ukazują się Rozmowy z Czesławem Miłoszem Aleksandra Fiuta oraz Dolina Issy.

·  Z wydarzeń wydawniczych na wspomnienie zasługuje także opublikowanie dwutomowego, bardzo ocenzurowanego wyboru dzieł Kazimierza Wierzyńskiego. Gdy zostaje wprowadzony stan wojenny, popierany przez krytyka Artura Sandauera, internowani zostają między innymi Andrzej Szczypiorski, Włodzimierz Woroszylski, Andrzej Kijowski, Julian Kornhauser.

·  W 1982 roku, z datą 1981, ukazuje się pierwsze oficjalne wydanie Miazgi Jerzego Andrzejewskiego, obszerny wybór poezji ks. Jana Twardowskiego zatytułowany Rachunek dla dorosłego, utwór Juliusz Słowacki pyta o godzinę Jarosława Marka Rymkiewicza oraz Szachinszach Ryszarda Kapuścińskiego.

·  Powieść Miłosza Doliny Issy zostaje przeniesiona na ekran przez Tadeusza Konwickiego, a Austeria Stryjkowskiego przez Jerzego Kawalerowicza.

·  Władysław Myśliwski zostaje wiceprzewodniczącym Narodo...