sztuka-zesnej-madrosci-(przepakowanie-vat) ebook, ebooki

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Wprowadzenie
Sztuka doczesnej mądrości
jest książką, w której opisane zostały
strategie rozumowania, sądzenia i działania: służą one człowiekowi
w jego podróży przez świat, w nadawaniu tej wędrówce wznio-
słości i osiąganiu doskonałości. Jest to zbiór trzystu aforyzmów
zbyt wybornych, by nie podzielić się nimi z przyjaciółmi i zna-
jomymi, zbyt przenikliwych, aby nie ukryć ich przed wrogami
i rywalami. Idealny czytelnik tego zbioru to osoba, której co-
dzienne zajęcia wiążą się z kontaktami z innymi ludźmi: odkry-
waniem ich zamiarów, zdobywaniem ich względów i przyjaźni albo
(z drugiej strony) wygrywaniem z nimi, jeśli chodzi o ich in-
tencje, i dawaniem mata ich zamiarom. Jak wszystkie aforyzmy,
są one przeznaczone do niespiesznego czytania, po kilka naraz.
Wyrocznia podręczna
ma podwójną wartość — odnosi się do
siedemnastego wieku i do naszych czasów: traktuje życie jak
wojowanie, w którym zawierają się zarówno bycie kimś, jak
i przedstawianie samego siebie jako takiego właśnie człowieka,
zarówno pozory, jak i rzeczywistość. Zawiera rady nie tylko dla
nowoczesnych „twórców wizerunku” i „spin doktorów”, ale też
dla ludzi niezainteresowanych tworzeniem pozorów: dla tych,
którzy upierają się, że ważna jest istota rzeczy, a nie ich obraz.
„Działaj, ale też sprawiaj odpowiednie wrażenie” to podstawowa
rada Graciána (aforyzm 130). Zakłada, że dobrzy ludzie to ci,
których najłatwiej szukać (21) — owce pośród wilków, i uczy
5
nas, by hartować niewinność gołębicy przemyślnością węża
i kierować się przy tym świadomością, jacy są ludzie, a nie jacy
się wydają czy jacy chcieliby być.
Wyrocznia podręczna
przemawiała w wielu językach, zdoby-
wała pełen podziwu posłuch i spotykała się z pochlebnym
przyjęciem. Naśladował ją La Rochefoucauld (który zetknął się
z nią w salonie swojej przyjaciółki Madame de Sablé), cenili ją
tak znakomici pisarze jak Joseph Addison i Fryderyk Nietzsche,
została starannie przetłumaczona na język niemiecki przez
Arthura Schopenhauera. Nietzsche stwierdził, że „Europa nigdy
nie wydała świetniejszego ani bardziej zawiłego dzieła, jeśli
chodzi o kwestie subtelności moralnych”
1
, a Schopenhauer uznał
ją za dzieło absolutnie unikatowe.
Zbiór zawiera naukę o sztuce, którą wszyscy z przyjemnością
chcieliby praktykować, i dlatego jest to książka przeznaczo-
na dla każdego; szczególnie odpowiednia okazuje się dla
tych, którzy obracają się w wielkim świecie, a zwłaszcza dla
ludzi młodych, którzy chcieliby w tym świecie zaistnieć.
Oni otrzymują od razu i z góry naukę, którą w inny sposób
mogliby zdobyć tylko przez lata doświadczeń. Nie wystar-
czy oczywiście przeczytać tej książki raz od początku do
końca; jest to dzieło przeznaczone do ciągłego wykorzysty-
wania, zawsze, gdy tylko nadarzy się ku temu sposobność
— innymi słowy, to towarzysz na całe życie
2
.
1
Z listu do Petera Gasta, 1884. W notatce z 1873 roku Nietzsche pisze:
„Na podstawie swojego doświadczenia Gracián pokazuje taką mądrość
i bystrość, która nie może się z niczym dziś porównywać”. Zobacz
André Rouveyre,
Supplément a L’Homme de Cour de Baltasar Gracián
(Paryż: Trianon, 1928), s. 21-22.
2
M.E. Grant Duff,
Baltasar Gracián
, „Fortnightly Review”, XXI (marzec,
1877), s. 328. Tłumaczenie Schopenhauera zostało opublikowane
po jego śmierci w 1862 roku.
6
Jakiego rodzaju osoba zebrała w jedno dzieło te strategie
prowadzące do doskonałości? Głos, który dobiega z
Wyroczni
,
nie jest, jak twierdzili niektórzy, całkowicie cyniczny i makia-
weliczny. Baltasar Gracián (1601 – 1658), obyty w świecie ksiądz
z zakonu jezuitów, czuł niegasnącą nienawiść do ludzkiej głupoty.
Wyrocznia
domaga się od człowieka perfekcji i zdolności do czy-
nienia dobra, wspartych umiejętnościami, dzięki czemu można
zatriumfować nad złem
3
. Prawdą jest, że w
Wyroczni
perfekcja
nie zależy od religijnego objawienia (Bóg pojawia się rzadko na
stronach tej książki), ale od cech, jakimi ludzie dysponują, i ich
pracowitości: potrzebna jest uprzejmość, panowanie nad swoimi
emocjami, wiedza o samym sobie i inne formy roztropności.
Nie ma w tym zbiorze jednak niczego, co zaprzeczałoby wierze
lub byłoby nazbyt „pesymistyczne”, jeśli chodzi o podkreślenie
wagi ludzkiego rozumu. Poza tym, to od św. Ignacego Loyoli,
założyciela jego zakonu, Gracián zaczerpnął aforyzm 251:
„Używaj ludzkich środków, jakby boskie nie istniały, a boskich
tak, jakby nie było ludzkich”. W
Wyroczni
Graciána zawiera się
wszystko poza omówieniem „boskich” środków; świadomy rady
Ignacego i mądrości płynącej z hiszpańskiego przysłowia na-
wiązuje do tego w słowach: „Módl się do Boga, ale rób swoje”
4
.
Gracián zakłada, nie mówiąc o tym wprost, że Bóg pomaga tym,
którzy pomagają sobie.
Tym, co okazuje się w tej książce niepokojąco „nowoczesne”,
jest traktowanie etyki jako dziedziny podporządkowanej strategii
postępowania
5
. Moralne uogólnienia, niezmienne „twarde reguły”
3
W kontekście moralnych pism Graciána zobacz Monroe Z. Hafter,
Gracián and Perfection
(Cambridge: Harvard University Press, 1966).
4
„Dios rogando, y con el mazo dando…”.
5
Zobacz Giovanni Bottiroli,
Lo splendore delle tenebre. Etica e strategia
in Baltasar Gracián
, „Quaerni Ibero-Americani”, 61 – 62 (grudzień,
1987), s. 208-215.
7
etyczne poddają się na tych stronach przeświadczeniu, że aby
osiągnąć doskonałość, należy się dostosować do okoliczności.
Aby osiągnąć to, co Gracián określa mianem
prudentia
(mądrość lub
rozwaga), należy unikać uogólnień — między innymi uogól-
nień moralnych.
Wyrocznia
wzywa nas do mówienia prawdy,
ale każe robić to umiejętnie, z odrobiną przemyślności (210);
„Najbardziej praktyczny rodzaj wiedzy to umiejętność udawa-
nia” (98). Człowiek powinien być „Uczony z uczonymi, świą-
tobliwy ze świętymi… Obserwuj temperamenty ludzi i dosto-
suj się do nich odpowiednio” (77). Mędrzec jest tak zmienny
jak Proteusz. Ale nawet zmienność i udawanie nie mogą skost-
nieć jako żelazne zasady. Gracián zwraca uwagę na zdolności
przystosowania się, metamorfozę i kamuflaż, ukazuje (na co
zwraca nam uwagę włoski filozof) głębokie znaczenie ludzkiej
delikatności i wrażliwości
6
.
Gracián nie może również zostać oskarżony o obojętność
wobec duchowego czy materialnego powodzenia innych. Uni-
kaj głupców, powtarza wielokrotnie, ale poza tym nakazy są
jasne: „Mów najlepiej, jak potrafisz, postępuj jak najbardziej
honorowo” (202). „Wiedz, jak czynić dobro”: po trochu, z umiar-
kowaniem (255). „Kochaj, jeśli chcesz być kochany”. Przyjaźń,
ważna w jego życiu, to temat powracający, zarówno tutaj, jak
i w innych dziełach Graciána, podobnie jak konwersacja. Co do
„pesymizmu”, o który często się go oskarża, to pojęcie jest ana-
chroniczne. To, co wielu z nas określa mianem „optymizmu”
— wiarę, że ludzie są zasadniczo dobrzy i że rzeczy zmierzają
do szczęśliwego zakończenia — Gracián uważałby za żart wy-
obraźni: „Nadzieja jest wielkim fałszerzem. Niechaj więc pa-
nuje nad nią zdrowy rozsądek” (19).
Jak inni moraliści jego wieku, od Francisa Bacona i Jeremy’ego
Taylora po Francisco de Quevedo, Gracián dążył usilnie do
6
Ibidem, s. 214.
8
[ Pobierz całość w formacie PDF ]