sztuka zesnej mądrości full scan, ebooki

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
nas, by hartować niewinność gołębicy przemyślnością węża
i kierować się przy tym świadomością, jacy są ludzie, a nie jacy
się wydają czy jacy chcieliby być.
Wyrocznia podręczna
przemawiała w wielu językach, zdoby-
wała pełen podziwu posłuch i spotykała się z pochlebnym
przyjęciem. Naśladował ją La Rochefoucauld (który zetknął się
z nią w salonie swojej przyjaciółki Madame de Sablé), cenili ją
tak znakomici pisarze jak Joseph Addison i Fryderyk Nietzsche,
została starannie przetłumaczona na język niemiecki przez
Arthura Schopenhauera. Nietzsche stwierdził, że „Europa nigdy
nie wydała świetniejszego ani bardziej zawiłego dzieła, jeśli
chodzi o kwestie subtelności moralnych”
1
, a Schopenhauer uznał
ją za dzieło absolutnie unikatowe.
Zbiór zawiera naukę o sztuce, którą wszyscy z przyjemnością
chcieliby praktykować, i dlatego jest to książka przeznaczo-
na dla każdego; szczególnie odpowiednia okazuje się dla
tych, którzy obracają się w wielkim świecie, a zwłaszcza dla
ludzi młodych, którzy chcieliby w tym świecie zaistnieć.
Oni otrzymują od razu i z góry naukę, którą w inny sposób
mogliby zdobyć tylko przez lata doświadczeń. Nie wystar-
czy oczywiście przeczytać tej książki raz od początku do
końca; jest to dzieło przeznaczone do ciągłego wykorzysty-
wania, zawsze, gdy tylko nadarzy się ku temu sposobność
— innymi słowy, to towarzysz na całe życie
2
.
1
Z listu do Petera Gasta, 1884. W notatce z 1873 roku Nietzsche pisze:
„Na podstawie swojego doświadczenia Gracián pokazuje taką mądrość
i bystrość, która nie może się z niczym dziś porównywać”. Zobacz
André Rouveyre,
Supplément a L’Homme de Cour de Baltasar Gracián
(Paryż: Trianon, 1928), s. 21-22.
2
M.E. Grant Duff,
Baltasar Gracián
, „Fortnightly Review”, XXI (marzec,
1877), s. 328. Tłumaczenie Schopenhauera zostało opublikowane
po jego śmierci w 1862 roku.
6
Jakiego rodzaju osoba zebrała w jedno dzieło te strategie
prowadzące do doskonałości? Głos, który dobiega z
Wyroczni
,
nie jest, jak twierdzili niektórzy, całkowicie cyniczny i makia-
weliczny. Baltasar Gracián (1601 – 1658), obyty w świecie ksiądz
z zakonu jezuitów, czuł niegasnącą nienawiść do ludzkiej głupoty.
Wyrocznia
domaga się od człowieka perfekcji i zdolności do czy-
nienia dobra, wspartych umiejętnościami, dzięki czemu można
zatriumfować nad złem
3
. Prawdą jest, że w
Wyroczni
perfekcja
nie zależy od religijnego objawienia (Bóg pojawia się rzadko na
stronach tej książki), ale od cech, jakimi ludzie dysponują, i ich
pracowitości: potrzebna jest uprzejmość, panowanie nad swoimi
emocjami, wiedza o samym sobie i inne formy roztropności.
Nie ma w tym zbiorze jednak niczego, co zaprzeczałoby wierze
lub byłoby nazbyt „pesymistyczne”, jeśli chodzi o podkreślenie
wagi ludzkiego rozumu. Poza tym, to od św. Ignacego Loyoli,
założyciela jego zakonu, Gracián zaczerpnął aforyzm 251:
„Używaj ludzkich środków, jakby boskie nie istniały, a boskich
tak, jakby nie było ludzkich”. W
Wyroczni
Graciána zawiera się
wszystko poza omówieniem „boskich” środków; świadomy rady
Ignacego i mądrości płynącej z hiszpańskiego przysłowia na-
wiązuje do tego w słowach: „Módl się do Boga, ale rób swoje”
4
.
Gracián zakłada, nie mówiąc o tym wprost, że Bóg pomaga tym,
którzy pomagają sobie.
Tym, co okazuje się w tej książce niepokojąco „nowoczesne”,
jest traktowanie etyki jako dziedziny podporządkowanej strategii
postępowania
5
. Moralne uogólnienia, niezmienne „twarde reguły”
3
W kontekście moralnych pism Graciána zobacz Monroe Z. Hafter,
Gracián and Perfection
(Cambridge: Harvard University Press, 1966).
4
„Dios rogando, y con el mazo dando…”.
5
Zobacz Giovanni Bottiroli,
Lo splendore delle tenebre. Etica e strategia
in Baltasar Gracián
, „Quaerni Ibero-Americani”, 61 – 62 (grudzień,
1987), s. 208-215.
7
etyczne poddają się na tych stronach przeświadczeniu, że aby
osiągnąć doskonałość, należy się dostosować do okoliczności.
Aby osiągnąć to, co Gracián określa mianem
prudentia
(mądrość lub
rozwaga), należy unikać uogólnień — między innymi uogól-
nień moralnych.
Wyrocznia
wzywa nas do mówienia prawdy,
ale każe robić to umiejętnie, z odrobiną przemyślności (210);
„Najbardziej praktyczny rodzaj wiedzy to umiejętność udawa-
nia” (98). Człowiek powinien być „Uczony z uczonymi, świą-
tobliwy ze świętymi… Obserwuj temperamenty ludzi i dosto-
suj się do nich odpowiednio” (77). Mędrzec jest tak zmienny
jak Proteusz. Ale nawet zmienność i udawanie nie mogą skost-
nieć jako żelazne zasady. Gracián zwraca uwagę na zdolności
przystosowania się, metamorfozę i kamuflaż, ukazuje (na co
zwraca nam uwagę włoski filozof) głębokie znaczenie ludzkiej
delikatności i wrażliwości
6
.
Gracián nie może również zostać oskarżony o obojętność
wobec duchowego czy materialnego powodzenia innych. Uni-
kaj głupców, powtarza wielokrotnie, ale poza tym nakazy są
jasne: „Mów najlepiej, jak potrafisz, postępuj jak najbardziej
honorowo” (202). „Wiedz, jak czynić dobro”: po trochu, z umiar-
kowaniem (255). „Kochaj, jeśli chcesz być kochany”. Przyjaźń,
ważna w jego życiu, to temat powracający, zarówno tutaj, jak
i w innych dziełach Graciána, podobnie jak konwersacja. Co do
„pesymizmu”, o który często się go oskarża, to pojęcie jest ana-
chroniczne. To, co wielu z nas określa mianem „optymizmu”
— wiarę, że ludzie są zasadniczo dobrzy i że rzeczy zmierzają
do szczęśliwego zakończenia — Gracián uważałby za żart wy-
obraźni: „Nadzieja jest wielkim fałszerzem. Niechaj więc pa-
nuje nad nią zdrowy rozsądek” (19).
Jak inni moraliści jego wieku, od Francisa Bacona i Jeremy’ego
Taylora po Francisco de Quevedo, Gracián dążył usilnie do
6
Ibidem, s. 214.
8
desengano
, czyli całkowitego „odczarowania” lub rozczarowania,
dzięki któremu zdobywa się kontrolę nad swoimi nadziejami
i obawami, pokonuje się fałszywe pozory i bezowocne oczeki-
wania i przestaje się pielęgnować doczesne wartości. Duża
część
Wyroczni
, z jej nawoływaniem do powściągania wyobraźni,
dotyczy strategii osiągania tej słodko-gorzkiej błogości. Pozby-
cie się złudzeń co do rzeczy lub ludzi to niezwykle ważna skła-
dowa mądrości. Nowoczesne pojmowanie pesymizmu i opty-
mizmu okazuje się w porównaniu z tym bardzo powierzchowne.
Optymizm wydaje się nie na miejscu, w każdym razie w sie-
demnastowiecznej Hiszpanii Velázqueza i Zurbarána — króle-
stwie, w którym panuje społeczny zamęt i polityczny upadek.
Tak jak Quevedo, Gracián miał poczucie, że upada moralna siła
jego kraju. Od czasu do czasu słyszymy melancholijne, niewąt-
pliwie elegijne westchnienie: „Dobre maniery należą do prze-
szłości, zobowiązania czy wdzięczność pozostają bez zapłaty
i niewielu ludzi traktuje innych tak, jak na to zasługują…” (280).
Tylko strategia — nieustające spiskowanie przeciwko swoim
własnym słabościom i wadom innych — pozwala na to, żebyśmy
zmierzali do doskonałości. „Większym wysiłkiem jest uczynić
w dzisiejszych czasach mędrca z jednego człowieka niż z siedmiu
w Grecji” (1).
Co z życiem Graciána, jego własną walką o doczesną mą-
drość? Nie było ono, jak wielu pisało, całkiem spokojne. Uro-
dził się w 1601 roku w Belmonte, miejscowości położonej
w Aragonii
7
, niedaleko od miejsca urodzenia wielkiego łacińskiego
satyryka Marcjalisa, a był to zbieg okoliczności, który musiał
stanowić dla niego inspirację. (Alegoryczne dzieło Graciána,
El criticon
, jest jedną z najbardziej ważkich satyr hiszpańskich).
Jako młodzieniec studiował filozofię i literaturę w Toledo
7
Region w północno-wschodniej Hiszpanii, graniczący z Katalonią
(na wschodzie) i Francją (na północy).
9
[ Pobierz całość w formacie PDF ]